Historijako Avipen/Rezime/ – kotar e mashkarutne shelbershipa dzi pe Romengo Holocaust

O avgo evidenti /sikaviba/ khana e Polskake Roma avile, shaj te dikhel pes kotar e anglune 15-to selbershipe.³ E resljarde arhivirime dokumentora dena sugestija kaj e Roma avile ki Polska kotar e Teluni thaj Chacherigeskeri Europa – e Bergitka Roma, avile katar e Karpatijakere Plaina thaj kotar i Bari Ungikaki umaljin; E Roma Polskatar avile nashindoj taro viktimizacije kerdine ko Njemco pe 16-to shelbershipe; dzi kote palem e Kalderasha thaj e Lovara avile kotar e Transilvania thaj o Vlahisko region.

Ko mashkar kotar o 17-to shelbershipe, e Polskake bare raja tretirinena sine e Romen sar komunitete so trubuj te pokinen takse thaj nominirel olen anaveja »Gypsy thagara« vaj »bare raja/lordora« ciljosar te shaj te ispiden bareder zor thaj kontrola pe olengero achovibe ko jekh than/beshipe/ thaj pe olengere aktivitetija; e avgo duj dokumentirime »bare raja« sas e Roma kola so palik adava sine nominirime kotar e Polskako aristokrato sar predominantno.⁴

Palik e Avgo Lumako Maripen, sikavde pes praktike te keren pes tharipa vaj palem »Gypsy thagra« savi so praktikuinela pes sine, numa sar doshalipe/rezultato/ kotar e korkorutni-proklarimi monarhija, kerdini kotar e Kwiek familija ki Kalderashengeri grupa. Ko 1930 bersh, o Michał Kwiek phendas avri savorenge kaj vov si »thagar sa e Gypsies«, ko 1937 bersh, o Janusz Kwiek, kova si manush so avela kotar e phurani kherutni beshipaski familija Kwiek, sine mukatinorisilo/krunisarimo//oficijalno nominirimo/ »sar Gypsies thagar« kotar e orthodoksno rashaja ki ceromonijalno khedin astardi pe Polskako Armijako Stadiono ki Varshava, kote so avile gavernoskere reprezentatora.⁵ Thaj palik adava so sine baro publiciteto, i Kwiek monarhija na sine reprezentativno ja palem prepindzardi kotar e Polskare Romendar.

Dzi pe avgo kotor katar e 20-to selhbershipe, e Roma nakhle trujal e kerdine ekonomikane droma, butivar motivirime tari dar kotar zorasar /forsirime/ beshipaja thaj kerdi viktimizacija, thaj dujto dosh sine e andine zurarde antigypsy zakonora. I Romani viktimizacija resljardas peski kulminacija ko Nacistichko Njemco, pe 1935 bersh khana ko Ninberg-eskere Zakonora si chuvde e Roma (khetane e Zidorencar) te oven savore nashalde/hasarde/. Von sine pandavde/ko bar/ khetane e Bibolencar/Zidoncar/ ko getora, pangle pe logora thaj mudarde tasavde e gasosar ko gasno sobe/kameri/ trujal i Evropa. Buteder Roma mule ko angali averencar ko masovno mudaripa, sar te phenas kodola ko Szczurowa vaj Borzecin.

O Auschwitz-Birkenau Nazi mudaribasko kampo si specijalno mudaripasko than– kote so mashkar e 1943-1944 bersh kerdo si vi da jekh specijalno »Gypsy sub/doperdo/-kampo« (Zigeunerlager). Upre-tele savore kotar e totalno 23 milje registririme Roma mule ko KL Auschwitz-Birkenau vaj palen ko javera kampora. I paluni grupa kotar e pashe 3 milje Roma sine mudarde gasosar ki rachi kotar e 2-to Auvgusto, pe 1944 bersh; avdive, 2-to Avgusto si lendino sar simbolichno Memorijalno dive pe Romano Holokausto.

Najindoj them vaj javer institucionalizirimi forma kotar e socijalno organizacija te reprezentirinel peskere interesija, E Romen naj sas shajdipe te kerel dikhiba te genavel peskere hasarde viktimen/zhertven/ vaj palem olenge te rodel reparacija kotar o maribe. O totalno numero kotar e mule Roma si pashe 300-500 milje manusha. Sar so phenel o Adam Bartosz, avrijal kotar o 50 milja Roma traisarena sine ki Polska angleder o maripe, thaj olendar pashe 35 milja si mudarde, so phenela kaj kodo numero kerela 70% kotar e sasti Romengi populacija ko them.⁶

Ispidimo Beshipa thaj i Komunistichko Era

Palik o mariba, e Polskakeri societa/sasoitnipa/ sine mobilizirimi te vazdel palem o them khetane e neve komunistichko politichko tasvireja/fremeja/ – akardo »produktivizacija« thaj buti vash e khetanutno savorengero lachipe so gindil pes te involvirinel ko proceso sa e themutnen.aktivistora.

Ko 1952 bersh, o Gavernoskoro Prezidiumo lijas andre /adoptuisarda/ draft zakono (no. 452/52) akardo W sprawie pomocy ludności cygańskiej przy przechodzeniu na osiadły tryb życia (»Te azutisarel pes i Gypsy Populacija te adaptirinel pes pe beshipaskere dzivdipaskere thana te trail pe than«), crdijas o proceso te kherel pes zorasar pe Roma sedentarizacija sar kotor taro anav »Romani produktivizacija«; palik o maripe, buteder kotar e 75% kotar e Roma ki Polska dzivdinena sine peskoro nomadsko stilo. Majangle, o kompromiso dendi volja pe beshipe naj sas but efektivno.

Dzaindoj palik e reporto /publikacija/ kotar O sytuacji ludności cygańskiej (»i situacija kotar e Gypsy Populacija«) ikaldo ko 1964 bersh, e autoritetija irisarde te imlementirinen policisko metodija thaj represije, ispidindoj e Romen te chinaven olengero nomadsko dzivdipasko trajo. Numa ko palutne 1980 bersha, e Romane karavanora nakhaven pes ikljona avri kotar e Polskakereo pejsazora.⁷ O uprune vakerde draft zakonora, olengeri asimilaciono thaj paternalistichko natura/karaktero/, definirinela i politika kotar e Polskake autoritetija pe Roma dzi pe mashkarutne -1980 bershalipa, markirindoj olen sar socijalno problemo.

O Romano mishkipe ki komunistichko era dikhljas peski rosh. E avgo Romane organizacije sine panle e kulturaja thaj edukacijajaj thaj sar gasave na (vaj palem nashti sas) te resljaren politichko vaj civilno/themutnengere/ ambicije. I avgo Romani organizacija Polskate, o Komitet Cygański (»Gypsy Komiteto«), sas kerdino ko Wałbrzych pe 1951 bersh, e azutipaja kotar e lokalno autoritetija thaj olekero prezidento sas o Andrzej Siwak. Ko 1952 bersh, o Komiteto sas transformirimo ko Wojewódzki Zarząd Stowarzyszenia Cyganów Osiadłych w Wałbrzychu (»Provincisko Bordo /legaripasko badani/kotar e Beshutnengi ›Gypsies‹ Asocijacija ko Wałbrzych«).

Ko 1963, si resljardo azutipen kotar e administrativno autoritetija, thaj dujto Romani organizacija sas vazdimi kerdi ki Polska, sar inicijativa vazdimi kotar e Roma taro o Tarnów, mashkar olende sas thaj o Andrzej Siwak khon avilas peske familijasar. I Cygańskie Stowarzyszenie Kulturalno-Społeczne (»Socio-Kulturaki ›Gypsy‹ Asociacija«) majlungeder kerel buti ki Polska sar Romani organizacija. Ko 1984 bersh, Romani asocijacija kasko beshipasko than si ko Tarnów, legardi kotar e Józef Kamiński, pharuvdas pesko anav ko Stowarzyszenie Kulturalno-Społeczne Romów (»Socio-Kulturno Romani Asocijacija«), thaj olekero beshipasko than sine ko Dom Kultury Romów (»Romano Kulturako Kher«).⁸ O paruvdo anav kotar e »Gypsy« pe »Roma« sine simbolichno; reflektirindoj o fenomeno pe etnikano barikanes korkorutno gindipe mashkar peskere membrora. I asocijacija, korkori e Adameja Bartosz khon si – etnografo thaj romologo- khelde bari rola ko promoviribe pe romani kultura thaj historija.

Akaja kooperacija dija rezultato te phutrel pes i avgo Polskaki Romani egzibizija/prezentacija/, telalo o anav Cyganie w kulturze polskie j (»›Gypsies‹ Ki Polskakeri Kultura«), ko jekh kotar e filijale ko Tarnów e Muzejo pe Majo 1979 bersh. I egzibicija sine vazhno pundro kerdo anglal ko kreiribepe pe avgo permamentno/stalno/ egzibicija ko Romengo anav, phutardo ko 1990 bersh ko nevo- Ethnografichko Muzejo, pe kedin kotar o 4-to Lumako Romano Kongreso.

Mashkar o nakavibe kotar e 1970 bershalipa thaj e 1980 bershalipa, e avutne Romane kulturne asocijacije sine vazdime kerde ko Olsztyn, Żyrardów, Andrychów, thaj o Płock – sar deibe sovli te bajraren peskere kulturno thaj organizaciko aktivitetija mashkar e Roma. O bareder kerdo religiozno aktiviteto kelda vazhno rola ko proceso. Ko 1980 bersh, o rashaj Edward Wesołek kerda propaganda pi oleskeri ideja vash e Romengero dzaipe pe religiozno drumo ko sunto kher /hramo/ e Marian-esko, specijalno ki JasnaGóra ko manastiri/devlesko kher/, vov arakhla drumo te legarel khetane te dzan jekhe grupa kotar e Romane reprezentaton pe 8-to Decembro 1981 bersh, odoleja phundreja angle si kerdi lokheder integracija e polsko grupenge, thaj sa e Romenge Polskatar. Akaja data sine markirimi sar bershesko dzaipe pe sunto drumo.

Ko 1979, o Wesołek crdija te editirinel o avgo Romano magazine, telal o anav Deweł Sarengro Dad (»O Devel si Sarinengero Dad«). O magazini sine kerdo pe religiozno tematora, numa musaj te lel pes telal i sama kaj telal ki rosh mashkar e trubuimatar kherel pes respekto pe Romani chib. Ko 1986, o rashaj Stanisław Opocki vazdija i inicijativa so kerdili dureder tradicija o Roma te traden pe sunto devleskero drom ko develskero kher ko Marian ki Limanowa, drom so thaj avdive achilo dureder tradicija.

Trujal i vrama kotar e krize vaj politichko turbulencije ki Polska, e Roma sas sakana zhertvenge bakre kotar e socijalno frustracije. O fenomeno pe averzije thaj agresije pe Roma si ilustririme ko incidentora kotar kodi vrama kerde ki Łuków thaj Kłodawa pe 1976bersh; ko Konin thaj Oświęcim pe 1981 bersh; thaj ki Mławan ko 1991 bersh. Palik e anti-Romane incidentora ko Oświęcim, e autoritetija dije shaipe e Roma te mukhen o them te dzazn ko Svedo thaj Chacherigesko Nemco, e anavkerde alaveja »ruvenge tiketora« (jekhe-dromesko tiketo). Trubuj te phenel pes kaj i avgo grupa geli ko Svedo pe 13-to, Decembro 1981bersh – pe kodo give khana sas ikaldo avri e Armijako zakono ki Polska.

Transformacijako Periodo – E Roma ki Demokratichno Polska

I politichko transformacija kotar e 1989 bersh andas barvalipen ki Romani komuniteta, ko so duj riga sar pe kultura kidijal thaj pe politika. Kodo sas rezultato kotar e neve shaipena, dende kotar e demokratsko sistemo, sar thaj o efekto kotar e kerdine kontaktija pe internacionalno romane mishkipa. O numero kotar e Polskakere Roma, sar so si o Andrzej Siwak, Stanisław Stankiewicz, thaj o Józef Kamiński, lije than/participacija/ ko 3-to Lumako Romano Kongreso pe 1981 bersh.

O shtarto Kongreso sine organizirimo pe 1990 bersh pashe Varshavate, ki koperacija e Stanisław –eja Stankiewicz kotar o Białystok. Akava sine avgo Kongreso thaj avgo drom lije than e Roma kotar e Chacherigesko Bloko. Vash e akaja kedin, o magazino Rrom p-o Drom si kreirimo, thaj editirimo kotar e Stankiewicz, khon sas elektirimo sar dujto Presidento ki Internacionalno Romani Unija.

Tragichno trafikesko bibahtalipa ko 1991 bersh kerda bilachipe te kerel pes Romengo pogrom/eksterminacija/ ki Mława. Akava andas direktno impluso te vazdel pes kreirinel pes Stowarzyszenie Romów w Polsce (»Asocijacija kotar e Roma ki Polska«); e organizacijako ciljo sas te reprezentirinel peskere komuniteta trujal e kontaktora ki sasti luma. I organizacija si kreirimi sar inicijativa katar o Andrzej Mirga, reprezentativo kotar e grupa Bergitka Roma, sar vi kotar o Roman Kwiatkowski, reprezentativo kotar e grupa Roma Polskatar. Naj sas koincidencija soske i asocijacija sine registririmi ko Oświęcim. Si vazhno te dzanel pes kaj akava sine avgo asocijacija kasko ciljo sine klaro /vuzheste/ aspiracije pe politika thaj reprezentacija. I organizacija dela sas pakiv thaj respekto pe tradicija – sine kreirimi e saste dzanibaja thaj konteksteja khetane kotar e Šero Rom⁹, thaj vov sas o majucho tradicionalno autoriteto mashkar e Roma Polskatar.

E statutoske ciljora kotar e akaja asociajacija sine azutime e saste participacijaja kotar e sasti Polskakeri societa/sasoitnipe/, rodindoj legalno Romengero prepindzaripe sar minoriteto, deindoj protekcija, deindoj saste kondicije te arakhel pes i baravali Romani tradicija, chib thaj kultura (te phenas, trujal leipe akcije sar publiciribe »Dialogo-Pheniben« so si kvartalno kotar 1995).

I organizacija kelda peski esencijalno roljaki panli e komemoracijaja pe Romengo Holokaust (Porrajmos) rodindoj reparacija vash e Romane zhertve /viktime/. Sine dendo azutipe thaj kotar e vazhno Polskake politichko persone, sar so si o Lech Wałęsa thaj Jacek Kuroń; sine kerdo kontakto thaj e papasar kotar kodi vrama o Pope, John Paul II, khon simbolichno dija azutipe pe organizacijakere aktivitetija vash e promocija pe Romane hakaja ki Polska thaj ki Europa.

Politichko Aktivitetija – Leibe Participacija pe Alusariba/Elekcije/

O transformacijako periodo thaj i nevi Polskaki demokratija phutardas neve shaipena kotar e leibe participacija ko politichko thaj civilno Romengero trajo. Ko 1991 bersh, o Andrzej Mirga thaj o Stanisław Stankiewicz sine e avgo Roma ki Polska kandidatora vash e Parlamentarno alusariba /elekcije/ ki Them, mobilizirime kotar e Nemcisko Minoritetengi Partija.

Ko 1993, o Andrzej Mirga sas kandidato vash e elekcije, reprezentirinoj e Unia Demokratyczna (Demokratsko Unijaki Partija), kodo iklio bilache vi da jekhvar; vov legardas peskeri kampanja ko Kraków, khetane e vazhno bare manushencar kotar e Polskako politichko scena, sar so si e Jan Maria Rokita and Hanna Suchocka (Polskaki Premierka mashkar i vrama kotar e 1992-1993 bersh). Katar kodi vrama dzi akana ni jekh javer Romano representativo na avilas kandidato pe elekcije.

Nekobor Romen sine baht to oven alusarde pe lokalno nivelo, ko komune thaj themutnengo/civilno/konsilija (sar te phenas i Ryszard Rzepka sine alusardi vash e Czarny Dunajec Foreskero Konsilo, ko period taro 1998-2002 bersh). Specijalno kejso kotar e Romengeri participacija ko politichko dzivdipe si I nevi andini funkcija sar /Plenipotentiary/ /generalno konsiliero/ambasadoro/ pe Nacionalno thaj Etnikane Minoritetija; I Elżbieta Mirga-Wójtowicz astardas olakero than pe kodi pozicija ko Małopolskie Provincija (2008-2014), thaj i Justyna Matkowska sine nominirimi ki jekhutni funkcija ki Dolnośląskie Province ko 2016 bersh.

Komemoracija pe Romengo Holokaust – Nevo Elemento kotar e Romengo identiteto thaj Solidariteto

O phuchibe pe Romengo Holokaust sine funda kotar e angle maribasko periodo pe Romano mishkipen ki Evropa; prepindzarindoj o rasistichko karaktero kotar e Lumako Maripe II pe persekucije, i komemoracija ko anav kotar e Romane zhertvi/viktime/ sine kotor katar e glavno ciljora e avgo romane organizacijenge.

I Oświęcim- beshipaskeri Asocijacija kotar e Roma ki Polska sas kotor katar akala aktivitetija. Kotar e 1992 bersh, i organizacija kerda serija kotar e inicijative, so ande pharuvipen pe komemoracijengo karaktero, implementirime katar e Romani Rose thaj E Nemcisko Sinti ko Auschwitz-Birkenau ko Nacistichko mudaribaskere kampora. E Komemoracija lijas neve politichko-aspektora, palikerindoj e participacijake so lijas e Polcisko gaverno, e ambasadorenge kotar e Amerika, Njemco, Izrael, thaj avera thema; e pan-Roma dije – buteder inkluziviteto vash e sa Roma, soske sine buvleder involvirimi e Romengeri participacija kotar e javera thema avrijal o Njemco; o identiteto kerela reference akharindoj pe buti so kerdas i Polskaki Romani poetesa »Papusza« (Bronisława Wajs).

Ko 1994 bersh sine kerdi 50-bershengeri komemorativo khedin ko anav tari likvidacija pe Zigeunerlager kotar e KL Auschwitz-Birkenau thaj sine specijalno vazhno. I kedin sine kerdini vakeripaja kotar e 1993 besheskeri publikacijaja kotar e Auschwitz-sko Muzejo telal o anav »Księga Pamięci: Cyganie w KL Auschwitz-Birkenau« (Memorialno Lil: Gypsies ko Auschwitz-Birkenau koncretaciono kampo) e komemorativno khedipasar, sikavdindoj i muzika hramosardi kotar o Jan Kanty-Pawluśkiewicz e Papusza-kere poemencar. »KsięgaPamięci« sine dendi e John Paul-eske II ki vrama pe oficijalno oleskeri vizitakotar e Asocijacija ko Vatikan ko 1994, kote so lija than/participacija/i Karl Stojka.

Pawluśkiewicz vazdijas nekobor kotar akala gilja ki simphonisko poema telal o anav »Harfy Papuszy« (Papusza-ki ’s Harpe).¹⁰ I premijera sine ko 1994 bersh ko Kraków’s – Błonia Parko sar kotor katar e komemorativno khedin pe Romengero Holokaust. I publika kotar e 10 milje dikhle akava spektaklo ki rezija taro o direktoro Krzysztof Jasiński I scenografija sine kerdi kotar e Władysław Hasior thaj e performanso sine kerdo kotar e Amerikake operakere gilavutne Gwendolyn Bradley, Elżbieta Towarnicka, Bożena Zawiślak-Dolny, thaj Andrzej Biegun. O shou/show/ sine sikavdo thaj dendo avrijal emitirimo /mukhlo ko eter/kotar e Polskaki Televizija. Akava spektakularno bahtaribe/uspeho, sukseso/ thaj baro resljaribe dije kontribucija te anel pes bareder gindo, sama pe historikako gindo mashkar e Roma, numa majbut kotar e sa–mashkar e madzoritetaki societa thaj Polskake autoritetija.

Ko 1997 bersh, nekobor bersh I Asocijacija ispidijas zor, thaj resljardas azutipe ko olakere akcije kotar Nemcisko Sinti, e Romani Rose kote so resljarde pes specijalne rezultatija phutarindoj e permamentno ekzibicija /sikavipen/kova si kerdo ko anav thaj pakiv pe Roma Holokaust telal o nacistichko legaripe ko bloko numero 13 kotar e KL Auschwitz-Birkenau.

Ko 1996, o Adam Andrasz, o president kotar e Tarnów Romani Asocijacija, thaj o Adam Bartosz kotar o Tarnów Distriktesko Muzejo vazdije inicijativa vash e Internacionalno Romano Memorijengo Karavani, sar brsheskero khedinkova so kerela pes sako bersh vi akala divesa. Kodo si rekonstrukcija kotar e piribasko karavano, kote so lena than e Roma thaj na Romane participantora/dzene/, von dzana keren vizita pe thana kote so o Roma sine telal I tortura thaj masovno mudarde ko Romano Holokausto. Ki 12-to edicija kotar e Internacionalno Romano Memorijengo Karavano, sine sikavdo o Romano Holokausesko Memorijalno than ko Borzęcin Dolny, dizajnirimo kotar e Małgorzata Mirga-Tas, Romani artistka.¹¹

Ko 2011 bersh, pala i inicijativa vazdimi kotar e Romane membrora ki Khetani Komisija kotar e Gaverno pe Nacionalno thaj Etnikane Minoritetija, kola so kherena buti telal o tasviri/fremo/kotar e bucharni grupa pe Roma, vazdimi telal e Khetani Komisija kotar e Gaverno pe Nacionalno thaj Etnikane Minoritetija, thaj ki koperacija e Parlamentarno Komiteteja pe Nacionalno thaj Etnikane Minoritetija, Sejm /o teleder kher kotar e parlamento/ i Polsko Republika vazdijas o 2-to Avgusto sar Memorijalno give pe Sintengo thaj Romengo Holokaust. O prezidento Bronisław Komorowski astardas ceremonijalno khedin ko avgo bersh.

Avdive, I komemoracija pe Romano Holokaust si vazhno konstitutivno elementi pe Romano identiteto. Anela pes dzivdipe ko nekanutne bistarde bucha kerdine ki vrama kotar o Roma Holokaust, pe date vi e thana/lokacije/kola si komemoririme, odoleja kherela pes jekh narativo pe kolektivno memorija vi solidariteto. Kodoleja propagirinela pes memorija vi pe prominentno/lache pindzarde/ persone kotar e Romani historija, sar so si i Alfreda Markowska – »Noncia« (Romano anav).

I Alfreda Markowska si Polskatar Romani dzuvli, savi so nakavdas o pogrom, ki maribaski vrama thaj voj crdija pe rig 60 Romane thaj Bibolden chavoren ma te oven mudarde pe mudaribaskere lokacije thaj te oven transportirime. Ko 2006, o presidento Lech Kaczyński dijas olake ordeno kotar e Polonia Restituta, »vash olakeri zor thaj zuralipe pe olekero heroizmo thaj specijalno kontribucija so kerdas te crdel pe rig ma te oven hasarde manushikane trajora/dzivdipena/«.

E memorije kotar e Romano Holokaust si but vazhno vash e terneder generacije. Kotar e 2010, o ternYpe, Internacionalno Romano Ternengo Netvorko, astarela komemoracije pe 2-to Avgusto kote so organizirinela ternengere khedina ko Kraków thaj Auschwitz. Ko 2014 bersh, pe 70-to bershipa, o ternYpe kidijas buteder kotar e 1000 ternen kotar e 25 thema ki Europa, thaj kerdas o majbaro komemorativno khedipe ki historija.

Reprezentacija kotar e Romane organizacije

Khana pelas tele o komunizmo thaj crdijas i transformacija ko1989 bersh dijas pes shaipe e Romenge ki Polska te resljaren buteder subjektivno politichko rolja. Sikavde pes neve Romane organizacije (nekobor desha ki avgo dekada); Sikavde pes/iklile/neve Romane liderija, ambicijencar te len participacija ko politichko thaj civilno dzivdipa; E Roma vazdije inicijative thaj relacije e reprezentantoncar kotar gaverno thaj crdije socijalne dijalogora pe tematora sar so si o Roma Holokaust vaj socijalno struktura (sar mitingora/khedipa/kerdine mashkar e Šero Rom Kozłowski e Jacek Kuroń palik e Mławako pogrom). O them kerdas minoritetengo politichko /fremo/tasviri thaj institucije, kola so dena azutipe vash e inicijative vi minoritetenge aktivitetija.

Crdena neve liderija thaj organizacije, kola so dena kontribucija vash e Polskako Romano mishkipe. Jekh gasavo kejso si e Związek Romów Polskich (Polskaki Romani Unija), kherdini pe 2000 bersh olakero o prezidento, si o, Roman Chojnacki. I organizacija lela than ko Khetanutno Komiteto; ko fremo/tasviri/ kotar e 2004 gavernesko Programo vash e Romani komuniteta ki Polska, lela obligacija te kreirinel lista kotar e Romane studentora kola so resljarena pesko hakaj te len la. I Unija astarela/kherela/ buti pe Romengoro Holokaust, specijalno pe mudarde Roma ko koncentraciono kampora/logora/ thaj vi ko javerder thana/forora/ kotar e Centralno thaj Upruni rig kotar e Polska (te phenas sar o komemorativno than ko anav e Romenge kotar e Treblinka.

Nacionalno thaj Etnikane Minoritetija thaj o Regionalno Chibjakero draft Zakono

Ko agor katar e komunistichko era ki Polska, o phuchibe pe manushikane hakaja avilas jekh kotar e fundavne tematora lende kotar e desidentora/protestantora/kola so marena pes sine vash i demokratija ki Polska. Khana crdijas angle i demokratija, e manushikane hakaja avile vazhno konstitutivno elemento kotar o nevo rezhimo, thaj akala debate si chuvde andre ko phuchibe vash e minoritetenge hakaja ki Polska.

Kotar e avgo 1990 berh, o Sejm /teleder parlamentesko kher/ko Komiteto pe Nacionalno thaj Etnikane Minoritetija, legardo kotar o Jacek Kuroń (thaj formalno kerdino Sajmesko zakono kotar e 31 Julo), crdijas peske bukjaja te kerel buti pe Zakono vash e minoritetija; e avgo inicijalno zakoneske proekcije sine khedime thaj dende ko 1993 thaj 1994 bersh. E reprezentatntora kotar e Romane organizacije lije participacija pe debate vash e zakoneskeri forma thaj e zakoneskere regulacije vash e nacionalno minoritetija ki Polska.

O Nacionalno thaj o Etnikano Minoriteto thaj o Regionalno Chibjakero draft Zakono sas pe agor lendino andre /akseptirimo/ pe 6 -to Januaro, 2005 bersh. O Zakono definirinel e Romen sar etnikano minoriteto;specijalno, sas pharuvdo ko duj Romane dijalektora vash e (Polsko Roma thaj Bergitka Roma); O draft Zakono vazdijas te kherel pes kotar e gaverno Khetanutni Komisija vash e Nacionalno vi Etnikane Minoritetija, sar badani kova ka anel decizije thaj ka kerel aktivitetija deibaja godzi e Premiereske. Deibaja shajdipe te oven hemime e Roma andre, i Komisija chuvela andre thaj duj reprezentanton kotar e majbare duj grupe kotar e, Polska Roma thaj Bergitka Roma. I Komisija chuvela andre e Bucharne Grupa vash e Roma, kote so e dzene andre si Roma thaj reprezentirinen e Romen kotar e sasti Polska peskere (22 membroncar/dzenencar/).

Programa vash e Romani komuniteta

Kotar e 2001, palik e inicijativa kotar e Polskako gaverno thaj e Romane aktivistora, kote so sine thaj o Andrzej Mirga, Marian Gil, Zenon Bołdyzer, Andam Andrasz, Janusz Kamiński, Tadeusz Gabor, Paweł Becherowski, Krystyna Gil, thaj e Sylwester Szczerba, mashkar e avera kotar e Małopolskie Province kerdini si Pilot Programa kotar e »2001- dzi pe 2003 bersh vash e Romani Komuniteta ko Małopolskie Province«.

I Harangos Romani Edukativno Asocijacija kerdas evaluacija pe edukativno kotor /sekcija/ katar o Programo, kerindoj zureder i decizija kotar e 2005 bersh andini kotar e Ministerengo Konsilo te del pes volja /akseptirinel pes/ nacionalno buvleder i »Programa vash e Romani Komuniteta ki Polska«. Ko 2011 bersh trujal /independentno/korkorutno rodipa si kerdi evaluacija pe programo ko anav katar e Ministeriumo pe andrune bucha thaj Administracija. O reporto so avilas kerdas pes, khetane e dende rekomandacijencar thaj /konkluzijencar/sugestijencar/, e EU-skere direktivencar, thaj e Decizijaja kotar e Europakere Unijako Konsilesar kotar e Nacionalno Romane Integracijako Strategijako fremo/tasviri/, kote so sine thaj e e konsultacije kerde e Polskakere Romencar, sae dije i funda te kherel pes o nevo programo vash e bersheskere periodija mashkar e 2014-2020.

Vazdipe thaj Promocija pe Romani Kultura

I Demokratsko Polska dijas buteder shaipena thaj metode vash e promocija thaj vazdipe ko Romano arto thaj kultura. Kotar e 1990 bershalipa, buteder Romane giljavutne thaj khelibaske ansamblija sine kerde: Kałe Bała sine kerdo ko 1992 bersh ande CzarnaGóra, ki rezhija/telal i direktorka/ Teresa Mirga, poetesa, kompozitorka thaj giljavni; Don Vasyl (Vasyl Schmidt) avilas Polskako bona fide /cherenji/ pop star¹².

Baro numero kotar e festivalora thaj koncertora sine organizirime. Ko avgo kotor katar e 1989 bersh,pe inicijativa kotar e muzikanto thaj virtuozo Edward Dębicki, »e Romane Dyvesa Internacionalno Gypsy Bando Khedipasko festival »sine kerdo/formirimo/ ko Gorzów Wielkopolski«. O Internacionalno Romano Kulturno thaj o Giljengo Festivalo dzala sine ko eteri dendo emitirimo kotar e Polsko TV, thaj thavdela na achovela kotar e 1997. O Karol Parno Gierliński, sklupturo, pikturo, poeto, thaj hramovibasko manush, lijas /nagrada/resljardas respekto sar dendo Prepindzardo Kulturako Serviso ko 2001 bersh thaj lijas Sumnakano Troshul Susine sar palikerpe ko 2011 bersh, kodo sas vazhno figura, kote so pharuvel pes o politichko aktiviteto e artistikane thaj e edukativne zoraja.

Kotar e 1990 bershalipa, specijalno palik o leibe andre o zakono pe regulative vash e minoritetenge hakaja, e Romane organizacije thaj e liderija aktivno kherena buti pe promocija vash e romani kultura thaj identiteto. Numero kotar e publikacije hramosarde kotar e Roma si publikuime; thaj o numero kotar e butikeribaskere khedina thaj festivalora vash e Romani kultura barile. Ko 2007 bersh, i Karol Parno Gierliński kerda o Romano Primer lil, so si publicirimo ki Polskas vash e Polska Roma thaj Bergitka Romane dijalektora; ko 2009, o Jan Mirga kerda publikacija ikaldas Polskako-Romano alavari. I Teresa Mirga, Izolda Kwiek, Edward Dębicki, thaj o Stanisław Stankiewicz von savore kerde publikacije peskere poemencar thaj poezijaja; avera autorija kerde publikacija vash /ikalde avri/ olengere paramise thaj chavorikane paramisa.

Ki 2007 bersh kerda pes kreacija kotar e »Romano Arto« grupa, savi so anela khetane sa e artiston so si Roma; Jaw Dikh Internacionalno Phutardo- Dzaibasko etero, si inicirimo kotar e Małgorzata Mirga-Tas, i Romani artiska kotar e Czarna Góra, si vi palem organizirimi kotar e 2010.

Romano Mishkipen ki Polska avdives

O proceso pe etnikani mobilizacija ki Polska tavdela dureder thaj evoluirinela, mangipaja te del pes drumo pe pharuvipen vi vazdipe palik e Avdivesutne Roma, bare thaj verver grupe kotar e pakivale thaj godzaver kompententno Roma kherena buti pe umal/areja/ kotar e edukacija vi kultura, sar thaj pe arakhipe pe tradicija thaj identiteto. Khetane, avrijal kotar e generacisko thaj grupakere ulavipa, von vazdena khetanutno komunitetakoro gindo thaj sikavena e trubuimatar kotar e koperacija thaj solidariteto, gindindoj kaj kodo drumo pe chachutno thaj jekhutno gindo vash e buti. O baro numero kotar e migracija kotar e Polskake Roma kerena zureder i internacionalno kooperacija thaj i influenca pe Romani politichko kultura, khere thaj avrijal.

Ko momento, isi pashe 120 Romane organizacije so si registririme ki Polska; mashkar olende, si buteder Romane dzuvlikane organizacije vaj palem si organizacije kola si legarde kotar e neve generacije kola si terne Romane

Rights held by: Anna Mirga (text) — Markéta Hajska (translation) — Peter Šuster (translation) | Licensed by: Anna Mirga (text) — Markéta Hajska (translation) — Peter Šuster (translation) | Licensed under: CC-BY-NC 3.0 Germany | Provided by: RomArchive