Historijako konteksto

O evidento khana e Roma avile ko Švedo datirinela kotar e 1512berš, khana trijanda familije kotar e »Gypsies« avile ko Stockholm kotar o foro Helsinki Finlandatar ki vrama kotar e Sunto bare divesa kotar e »Archangel thaj o Michaelesko Dive (29-to Septembro) ...avindoj, vakerdo si, kaj avena kotar e Tikno Egipeto...« legarde sine kotar e Grofo Antonijo, sar so si hramome ko Stockholmeski Hronika ko Tänkebokor. E Švedisko Romani grupa so akharel pes Resandefolket, si manuša genaracijendar palpale so kerde migracija thaj vorbisaren i čhib Scando-Romani vaj Resande-Romani.³ Telal i influenca kotar e Luteransko Reformacija ko Njamcisko phuvja, o Švedisko tagar Gustav Wasa phendas kaj naj te šunel naj te ovel lojalno buteder e papaske kotar o Rim ko 1527berš. O Uppsala Synod ko 1593 berš kerda o Protestanizmo kotar o Martin Luther’s (1483–1546 berš) sar obligacija e themes, o Švedo vazdijas kidijal i Lutheransko themeski kangeri.

Ko avutne šelberšipa e Roma sine crdime pe rig kotar e societa thaj sine telel džungalo paldipe, trujal e khangerake thaj e themeske oficijalno politike.⁴ Kotora katar e Romani populacija sine paldine pe Findlandaki phuv, kodo paldipe andas sar rezultato e khetanutne relacije (släktskap) egzamplora pala e lače relacije si maškar e Švedisko Resandefolket thaj e Finskake Romane populacija vaj pale Kaale.⁵ Isi bud generalno pindžarde egzamplija pala e lače relacije maškar e ruralno gadje (na-Romani) populacija thaj e Resandefolket ko Švedo.⁶ Isi vi egzamplora kotar e 17-to šelberšipe kotar e Resande kolenge sine dendo permit /mukhlo/ te dživdine odori slobodno thaj te crden peske bučoraja ko forora, kodo dijas pes vi e muršenge kola so sine regrutirime ki Švedisko armija/khetanija/.⁷ Sar te si akala egzamlija kotar e mišti lači koegzistencija buteder sine kerdini pe lokalno nivelo, vaj pale sar rezultato kotar e ad hoc decizije. O them thaj e kangera ačile buteder bilače mamuj e Švedisko Romane komunitete ko akala periodija.

Ko agor katar e 19 -to šelberšipe, dujto grupa Roma kerda emigracija kotar e Rusija ko Švedo, buteder e grupe sine kotar e Kelderash, Lovara, thaj Tjurari, grupe kaskero avipen sine kotar e Vlacisko, Transilvanijako vaj Moldavijako region (Țara Moldovei in Rumuncora), von migriringje khana činavdili i robija e Romengi ki vrama kotar e 1861 – 64-to šelberšipe. Ki vrama khana o Švedo kerela sine i implementacija telal e Fremoski Konvecija ... akaja dujto Romani grupa si mothovdi sar Švedisko Roma.⁸ Ki vrama kotar e period katar e 1920 dži ko 1950-to šelberšipe, o nacionalizmo thaj e džanibaskere teorije vaš e rasaki biologija dije bilačo zor ki Švedisko politika pala e Roma thaj Resande. E granice sine oficijalno phandine pala e berša so avile kotar e 1914 pa sa dži ko 1954 berš, kodo paldipe mujisardas sar kodo so kerde e Romencar ki Norvegija (kotar 1933 dži ko 1956-to šelberšipe). E Švedisko anti-Romani politika legardas duj agende upral akala duj grupe: e Resande (motovde ki vrama sar e Tattare), sine dikhle sar anti-socijalne, »rasno hemime Švedora, zorasar kerde lenge asimilacija, , sterilizacija olengere čave sine lende olendar thaj čhude ko themeske khera..E Švedisko Roma (markirime sar Zigenare, akatar crdela o »anticiganizmo«) sine dikhle sar na-themutne thaj na olengere civilno vi socijalno hakaja sine negirime, genindoj vi okola hakaja te resljaren i edukacija, e oficijalno cilo sine tekerel pes presija thaj von korkori te džan peske avrijal kotar o them. Khana o stopuibe pala i migracija sine čhinavdi ko 1954 berš, buteder Finskake Roma (Kaale), crdije te train ko Švedo soske e bazaresko bučaripe sine lačeder, jekh thaj jekh kidijal kerde vi buteder Fincora ačindoj ko Švedo. Ki vrama kotar e 1970-to šelberšipe, limitirimo numero kotar e Lovari, Kelderash, Romungri thaj Tjurara kotar e Jugoslavia, Čzechoslovakia thaj Polskatar, lije permito /bešipaske lila/te migririnen ko Švedo (identifikuime sar na-Nordisko Roma). Pala e maripena ki Nekanutni Jugoslavija ki vrama kotar e 1990-to šelberšipe, nekobor milje kotar e Roma (Arli, Ghurbeti, Ashkali thaj Balkansko Egipjanora) resljarde našle manušengo statuso ko Švedo. Pala kodo khana o Švedo avilas kotor katar e EU (1-to Januaro 1995berš), dijas pes šaipe sa e Romenge kotar e EU thema te roden permit te len bešipaske lila ko Švedo (avindoj »akana neve avutne Roma« ki oficionalno terminologija).⁹

Angluno Švedisko Romano aktivizmo

Ko 1933 berš o, Švedisko Kelderash mothivibasko manuš o, Johan Dimitri Taikon hramosarda peticija dži ko Nacionalno Bordo pala i edukacija rodindoj e Romane čhavego hakaj te džan ki škola o hakaj te ovel prepindžardo kodo hakaj pe kodi vrama na sine dendo. Vov dijas rodipe te ovel partnero ko dijalogo maškar e Švedisko Roma thaj o them, pala e phučipena so si pangle e themutnenegere hakajencar numa vi pala e Romengere obligacija. Akava dendo rodipe sine irisardo palpale kotar e them. Numa pala e neve dende peticije o, Taikon kerdas pilot projekto pala i edukacija e Romane čhavencar kola so traisarde ko olengere kampora, e projektosko periodo sine e trin čhon pe 1943 berš.¹⁰ O konstruktivno rezultato kotar akava pilot projekto sine gasavo so nesave themutne funkcionerija /šerutne/ dije avri informacija kaj avgo drom e Švedsko Roma mangen te džan ki škola. Ko 1947 berš, sine vazdimi i dujto Romani inicijativa, kotar e cereder pindžardo Romano aktivisto, o Rupert Bersico . Ki bičaldi peticija dži ko Nacionalno Bordo vaš e hakaja, vov rodijas te kerel pes detalno themesko rodipen ki savi situacija arakhena pes e Švedisko Roma. Vov dikhljas pe akanutne škole ko kampora kaj si sar edukativno čhororipe, thaj phendas kaj e Roma musaj te resljaren permamentno khera. Vov mangljas te keren pes projektura pala e khera, kerdas advokasi te teljarel pes i represija pe Roma thaj te stopuil pes o »ambulantsko dživdipasko stilo«,phendas sa kodo sa trubuj te kerel pe, dijas propozalo vov te ovel supevizoro ki akaja politika so ka ovel implementirimi.

Akaja sugestija sine irisardi palpale kotar e gavernoski rig, numa o mangipe pala e pharuvipe akana sine lendo pe than. Ko 1953 berš, o parlamentarno dendo propozalo dendo kotar e Švedisko Komunističko Partija kote so rodijas pes te kerel pe kodo rodipe so angleder korkoro o Bersico rodijas. Doperdo avgo drom akava drom lijas pes sama pala e rasaki diskriminacija mamuj e Roma, mothovindoj kaj musaj te kerel pes rodipe akava te čhivel pes ko agor.¹¹ E Social Demokratikani Partija ko gaverno adaja vrama mothovdas pala akava rodipe kaj trubuj te kherel pes bari Komisija so ka kerel o rodipe ko 1954berš. Avgo drom o dosie pala gasavo rodipe sar so si »Gypsy« na sine kerdi represija. O ciljo sine te mothovel pes i inkluzija pala e Švedisko Roma ko jekh sasto projekto kotar e socijalno them. O bazično došalipa pašljovela sine kotar e phurani represivno politika savi so phelas; e Roma na gele peske avrijal kotar o them. Pe kodo than, o Romano minoriteto kova so genela sine numa 700 individue ki godi vrama, akana avile bi-jeftisaribaski ilustracuija kotar e na-jekhipe ki kodi vrama, avile testo pala kodo termino pala e egalno societa kerdi kotar e Švedisko socijalno sistemo. Resljarde pes saste themutnipa thaj Romane hakajengo prepindžaripa, čhuvindoj andre vi kodola pe khera thaj i edukacija, sine buča pe soste sine dendo vorba. Specijalno akaja revizija na andas nisavi influenca pala pala i diskriminacija pe Švedisko Resande,¹² kola so na sine phendine ko agorutno reporto.

Šeleberšengi phurani politika e phutarde represijaja thaj e anti- Gypsizsmo, komanduimi kotar e them avilas dži ko agor; sar te si i nevi politika sine bazirimi pe asimilacija, irisardas palpale e minoritetenge hakaja pe rig thaj na dikhljas e Romen sar egalno partnerora. Khančik na sine kerdo te marel pes i dureder kerdi diskriminacija thaj o buvlo astardo anti-Gypsizismo kotar e autoritetengi rig pe sa e nivelura thaj maškar e sasti societa. Majvažno akaja nevi politika na resljadas olakere cilora. Mamuj akava konteksto o političko aktivizmo maškar e Švedisko Roma sikavda pes, ki vrama kotar e 1960 šelberšipe.

O efekto kotar e Katarina Taikon

E autorkako barvalipe kotar i aktivistka Katarina Taikon vaš e Švedisko Romano miškipa pala e Švedisko Romano Miškipe našti te ovel buteder kotar kodo so si kerdo mothovindoj.¹³ Pala o Švedo olakeri influenca sine legardi vi ko avera thema, specijalno ki Finlanda. Voj sine stopuimi te džal ki škola sar čajori thaj sikljilas te hramonel thaj te drabarel sar adolescentka. Vi pala sa e opstrukcije voj avili jekh kotar e majdiskutirime autorija ko 1960šelberšalipe. Olakere autobiografijake lila Zigenerska (»Gypsy«, 1963berš) vi Zigenareär vi (»Amen sem Gypsies« 1967 berš), efektivno kerde provokacija pe buvle stereotipija ko Švedisko societa thaj ki Švedisko diskriminacija mamuj e Roma, numa voj kerdas kritika vi pe patrijahalno strukture andre ki Kelderash komuniteta.

E bare intelektosa sar vi i emocijaja ko čačipaske angažmanija, voj iklili anglal khana sine vrama rodindoj hakajengo Romengo prepindžaripe ko Švedo. Voj na darala sine kotar e konfrontacije e bare političarencar ko Švedo. I funda ko olakero angažiribe sine o maripe pe manušikane hakaja te prepindžarel pes, inspririmi kotar o miškipe pe civilno hakaja kotar kodi era, ko USA. Olakro aktivizmo sine sekularno vi inkluzivno, ko senso so voj na lija griža numa ko anav vač e olakeri komuniteta, voj kerdas alijansa vi averencar e na-Romencar. Ko 1964 berš,vazdijas i organizacija pala e Romenge hakaja Zigenarsamfundet, khetane e publicisteja e, Evert Kummaneja haj e doktoreja John Takman. Ki vrama kotar e berša katar e 1965 dži ko 1973, Zigenarsamfundet publiciringja /ikalda/magazino telal o anav Zigenaren: Amé Beschas.¹⁴ Ko 1967 berš voj mištes legarda e protestora pala e našle manušenge hakaja, e Romencarcar so avile kotar e Plska thaj e Italija te del pes olenge garancija te šaj te ačoven ko Švedo. Voj korkori mothovel kaj si Socio Demokratka; Numa khana o SD govermento ko 1969 berš paldija grupa kotar e Frencisko, Italijanske thaj Espanijake Romen ko na-sigurno trajo, voj hasarda i pakiv ko političko institucije kaj ka keren pharuvipe. Voj mothovela akava sar došalipe soske crdijas te hramosarel autobiografijake lila, inspririmi kotar olakere tikne berša, pala i Romani Švedisko čhajori Katitzi, savi so resljardas internacionalno sukseso. V oj dureder hramosarda, »Te e buča oven pharuvde, amen trubuj te crdas e čhavorencar«. Pe 1982 berš sine ola infarkto thaj sine sasti vrama ki koma kidijal muli ko 1995 berš.

Maškar olakere majpaše amala kotar e alijansa ko aktivizmo vaš e civilno hakaja sine olakeri phen i, Rosa Taikon thaj o Hans Caldaras. Vi o Thomas Hammarberg , sine olakero pašo kolega thaj dženo kotar i alijansa dženo kotar e na-Romani komuniteta. Aver aktivisto so trubuj te mothovel pes ko akava konteksto si e Finsklako Kaale, Aleka Stobin, klejaki persona ko organizacije StockholmsFinskaZigenarförening thaj o NordiskaZigenarrådet ki vrama kotar e 1970’ 1980’ šelberšipe.¹⁵

Nacionalno minoritetenge hakaja thaj e inkluzijake politike

Ko Februaro 2000 berš o Švedisko parlamento kerda ratifikacija pe Fremeski Konvecija pala i protekcija pe Nacionalno Minoritetija, pe zor avili pe avgo Juno 2000 berš kote so garantirinena pes e političko thaj e socijalno hakaja.¹⁶ Ko kontrasto e Norvegijaja savi so kerda ratifikacija pe Fremeski Konvencija ... ko Marto 1999berš, i Švedisko decizija čhuvela andre e Tattare vaj Resandefolket, sar kotor katar e Roman minoriteto. Jekh rezultato so kerela diferencija maškar o Švedo kotar e Norvegija, ko akava kejso, si e eksonime Tattare vi Zigenare si kotar i oficijalno čhib, ko terminengo benifito Romer thaj Resandefolket. Aver sine e Resande grupaja, von oficijalno sine na prepindžardi kotar e 1945 berš, von crdije sakanutni diskriminacija, thaj pe agor sine finalno prepindžarde.¹⁷ O finalno rezultato sine so i buvleder societa sine ispidimi kritički te legarel pes e historijaja kotar e anti-Gypsizmo taro o nakanutnipe. Ko 2000 berš, e Švedisko kangeri thaj o govermento publično jeftisarde pes pala olengero tretmano mamuj e Roma. Ko 2014 beš, o Pharno Lil sine publicirimo pala e Bilačhipena so kerde pes pe Roma ki vrama kotar e 1900-to šelberšipe¹⁸ i Komisija vaš e anti-Gypsizmo sine kerdi. Vi pala kodo so akala kerimata/merki/ šaj sine te oven kritikuime sar na-lošarde, o phučipe pala o anti-Gypsizmo sine čuvdo ko političke agende.

Dikhindoj Anglal

Vi kodo so si pharuvipena ko buteder umala/areji/, e važno phučipena ačovena vi dureder na-agorisarde, e dživdipaske Romengere šaipena ko Švedo vi dureder si limitirime soske isi strukturalno anti-Gypsizmo¹⁹ vi diskriminacija, e Romane organizacije ko Švedo si kovle thaj khonik našti a ma te dikhel e migrantengi situacija kotar e EU kola so ko Švedo roden e devleske, sikavindoj i Europaki dimenzija kotar o anti-Gypsizmo ireaktivirime stereotipija, kola so bangeste si ekslopatirime ko Švedo thaj ko Nordisko thema.

Sar te si, e nekanutne politike pala e asimilacija vi integracija, sar instrumentija kotar i »inkluzijaki«, implementacija si oficijalno mukhle – numa sakana ki praktika naj kidijal. E satuseske prepindžaripaja sar nacionalno minoriteto crdija o proceso te vazden pes politike pe lokalno nivelo. Specijalno sama si dendi pe phučipe pala i revitalizacija pe culture vi čhibja so sine crdime pe rig, specijalno pe čhijakeri edukacija.²⁰ O Södertörn Univerziteto ko teluni rig ko Stockholm crdijas programaja vaš e Romane medijatorija vi sikavne pe romani čhib. O sa bareder numero kotar e Romane aktivistija, kola so reprezentirinen javere sub-grupe, sine konsultirime ko politikako proceso, resljarindoj publično glaso, thaj maškar olende si vi i Soraya Post, voj sine elektirimi ko EU Parlamento pe 2014 berš, sar dženi kotar e Švedisko Feminističko Inicijativa.Nekoborom Romane organizacije vazdije lači struktura, dži kote i Romani literature ko Švedo i Rromani-chib bajrovena.Isi soske te phačal pes kaj i zor pala e Romengi inkluzija ki uči edukacija ka del funda pala e uleder socijalno mobiliteto. O lungo maršo pala e Romengo prepindžaripe kotar e Švedisko institucije numa so crdijas.

Rights held by: Jan Selling (text) —Sarita Jasarova (translation) | Licensed by: Jan Selling (text) — Sarita Jasarova (translation) —| Licensed under: CC-BY-NC 3.0 Germany | Provided by: RomArchive