Buća mamuj e Rroma pala e njemcikani okupacija

Pala i kerdi okupacija ko Ungro kotar e njemcikane Jekhina ko 19. Marto 1944 berš crdije te kerdon buća mamuj e Bibolde thaj e manuša anavne sar »Cigàny«. Maškar o Aprilo thaj o Juni 1944 berš o sasto numero kotar e 440.000 ungroske Bibolde sas deportirime ke Meribaske Lagerja ki okupirimi Polska. Ki adaja vrama, e butvarne kotar e ungoske Rroma kerenas buti sar bustanarja (bućarne ande agrokultura) thaj bukadar olendar sas regrutirime ki regularno ungroski armija.

Bućarne jekhina vaš e »Cigàny«

Po 13. Avgusto 1944 berš, o dekreto (Erlass) telal o numero 15.740/1944 dendo kotar o Ministeriumo vaš e Andrune buća dijas komanda te kerdon bućake Jekhina vaš e »Cigàny«. Akala ungroske armijake Jekhina sas namaribaske thaj bipuškenca, kolende e Rroma– vi sar e Bibolde − sas regrutirime sar »rasikanes teljarde« somdasne kotar e Ungroski nacija. O dekreto planirinelas bućaripe kotar o numero kotar 10.000 dži ke 12.000 muruša maškar e 18 thaj 25 berša. Majangle e Rroma so sas dikhle sar na bešutne vaj bibućako sas kethanes tradine thaj zorasa regrutirime kotar e policija ko sa e ungroske administracijake regionora, sar kaj si o Zemplén, Csongrád, Zala, Fejér, Baranya, Pest, Heves, Borsod, Komárom thaj kotar e regionora anavne »Upruno Ungro«, so avdives si kotor kotar i Slovakijaki sudutnirig. E astarde sas čuvde ande specijalni »Cigàny Lagerja«. Ko našelas andar e bućarne Lagerja, sas dikhindo sar dezerteri, sas rodino thaj te sas astardo dendo sas ko maribasko krisi.

E »Cigàny getorengo« kerdipe

Sar o Maripe džalas angle e ungroske rasistikane organizacije rodenas maj brutalno thaj radikalno pogromo pe Rroma, rodindos te kerdon specijalni »Cigàny getora« ande bare forora, thaj e Rromengo paldipe andar e forora ke gava. Kotar o Septembro 1944 berš e Rromenge sas dendo te khuven ko foro Debrecen ki Ungroski disjorig, numa pe bare godeteske divesa thaj e specijalni lilenca so sas dende kotar o lokalno policijako governo. Ko phagelas akaja regulacija, pe sa pesko trajo sas andar o foro čhudino. Ba, pala jekh čhon o foro sas oslobodime kotar e sovjetikane Jekhina. Ko Ungroski raćorig o fašistikano ungrosko gaverno kethanes e njemcikane Jekhinenca ačhile kote dži ko Marto 1945 berš.

Deportacijako dekreto ko Februari 1945

I situacija ande »Cigàny Lagerja« thaj i buti ke bućarne Jekhina maj pharilas, pala kodo kana sas o ungrosko gaverno telal o Miklós Horthy ko 15. Oktobri 1944 berš paruvdo kotar o fašistikano gaverno telal o Ferenc Szálasi thaj oleski anavni partija Nyilaskeresztes Párt, xarnes NYKP. Po 2. Februari 1945 berš, o Szálasi dijas direktiva te kerdon masovni deportacije pe ungroske »Cigàny«.

E lokalni masakrura si dokumentirime ko majbut thana, sar ko Lajoskomáron, Doboz, Várpalota thaj Lengyel. Milja thaj milja Rroma kotar e Ungroski raćorig − murša thaj rromnja, varkana thaj čhavore − sas deportirime ando Lager Csillageröd, so arakhelaspe ko armijako komplekso paša i len Danube ko Komárom. Kotar adava than but olendar sas deportirime ando Dachau, thaj odotar ko avera Koncentracijake Lagerja ko periodi katar o angluno kotor 1945 berš. I »Cigàny Lagerja« egzistirinenas thaj ande avera forora thaj gava kotar e Ungroski raćorig, adari e manuša sas ko phanglipe deportirime ko avera Lagerja vaj palem sas tradine zorasa buti te keren ke arakhibaske projektora, sar so sas »disjosudutnorigako valo«. Kodo sas hanadipe ande phuv buvlo šov metre e uče phuvjale valosa – jekh bigodjaver projekto so mudardas milje thaj milje Bibolden thaj Rromen. O planirimo sistematikano Samudaripe sas ačhado kana pelas i njemcikani Armija ko disjorigako fronto ko 1945 berš.

Materijalora pe kola na lije sama ke palamaribaske krisura

Kana agorisardas o Dujto Lumako Maripe, ki vrama kana o kris astardas peske krisaripa mamuj e ungroske fašistikane došale manuša, kerdo thaj dokumentirime sas baro numero kotar e fašistikane džungalipa thaj bilačhipa kotar e ungroske autoritetija, čhuvindos andre telal i sama thaj e Rromengo vakaripe pala o Samudaripe, deportacije, thaj pogrom. Kaj o drom dži ke arhivako materijalo phajrardo sas angleder o 1989 berš, e akademikane sićaripa pe akija tema numa crdije kotar e palune 1990 beršalipa thaj sas koncentririme pe kolekcijengo kedipe kotar e vakaripa e manušenge so ačhile dživde pala o Maripe. Angleder skurto vrama e sikljara crdije te sićaren e buvleder materijalora kotar e palamaribaske krisaripa. Pala akanutne sićaripa thaj arakhiba, majcera 50.000 ungroske Rroma sas bičhalde ko bataljonija tradine zorasa te keren buti. O numero kotar e mudarde jažura thaj e bičhalde thaj mudarde Rroma generalno ačhel vi dureder telal i diskusija.

Rights held by: Gerhard Baumgartner (text) — Sarita Jasarova (translation) | Licensed by: Gerhard Baumgartner (text) — Sarita Jasarova (translation) | Licensed under: CC-BY-NC 3.0 Germany | Provided by: RomArchive