Vash e Szolnok thaj oleskeri Romani populacija

Szolnok si locirime ko cahacuno rigesko kotor ko Ungro. O persho romano beshipasko than ko foro sas akardo “Cigányváros” (“Gypsy-foro”) thaj sas pashe e panjesko kher/tower pe drumo ko Eger (cahacunorigesko kotor Ungrostar). Shaj sine kerdini pashe 18-to selbershipe foreskero nekanutno agor. Dureder sar o foro baraolas kidijal o anavkerde Cigányváros avile integririmo kotor katar o foro thaj i romani populacija gelas sako peske dromeja ko foro thaj majbut sine ko Tabán, marketesko than thaj kvarto borderencar. Mashkar e duj lumake maripa kerdini sas i nevi lumpenproletariatski areja ko foro, akardi Kisgyep kote so trainasa buteder Roma. Avdive ki vrama e Cigányváros si hasarde, a Taban thaj e manusha ko Pazari sine modernizirime. Kishkep egzistuil sar vi e avera tikne beshipaskere than pe foreskero agor.²

I kolonija sine locirimi ko mashkar katar e duj paj/lena Zagiva thaj Tisza, thaj sine vazdimi upral e ruine kotar e zamoko/castle. I rola kotar e Szolnok, ko artistikano dzivdipen ko Ungro sine vazhno mashkar o 19-to shelbershipe. Akava arakhibe si kerdino kotar e Austriako pikturari, August von Pettenkofen, kon kerdas vizita ko Ungro, ki vramaki revolucija ko 1848/49 bersh sar khetanijako –pikturari kotar e Austrijaki khetanija/armija. Vov ko periodo kotar e 30-tone bersh mashkar e 1851 thaj1881, tradelas ko foro sako bersh thaj odori achovelas jekh vaj duj chona. Vov arakhalas neve teme, thaj mashkar oleskere majmangle sas o makhiba/slikiba e Romane komunitetake. Vov but maglas te makhel e kurkerskere pazaro e manushen so biknena sas agro culturake produktija, manushen so biknen keramika, e gavutnen so avena sine grastane vordonencar, vaj Puszta. Oleskere artikane kotora sas prepindzarde pe oleskero stilo thaj orginalno publikako stilo.

Sar konsekvenca kotar oleskeri popularnost thaj influenza, Pettenkofen ko foro andas buteder pikturen kotar e Austrija (Johann Gualbert Raffalt, Leopold Carl Müller vaj Otto von Thoren) thaj Ungrikakere pikturara/slikara (Lajos Deák-Ébner, Gyula Aggházy or Pál Böhm). Ko 1901 sine kerdini Artistikani Asoscijacija ko Szolnok, e cilosar te vazden pes khera vash e studija thaj menadziribe e dzivdipaja ki kolonija. I bazicno ideja thaj cilo e kolonijako sas:

“Te vazdel pes e publikako stilo trujal deibe zhutipe pe pikturengo arto thaj industirsko dizajno, te anel pes profesionalizmo tha virtuoznost ki nacionalno civilizacija.”

I phutribaski ceremonija pe deshuduj studio sas kerdino ko 1902 bersh. Vi adava si ikljilas sar erupcija ko Avgo Lumako Maripen, kerdas e dzivdipe e kolonijako pharo, te nashti te trail pes odori, vi pe sa e pharipa vi dured achile ko periodo mashkar e duja Lumakere Maripena. Ko Dujto Lumako Maripe sas pheravdo, hasarda pes o Szolnok thaj i kolonija sas peradi, thaj buteder kotar e shtar milje picture sine hasarde. O renoviripe thaj i rekonstrukcija pe bare khera crdijas palik o maripe pocera vi adava so nesave pikturara irisarde pes thaj crdije te keren buchi ko Szolnok, o foro savi shoha sastes na nakhlas i trauma thaj palem na resljardas peski anglederutni zor thaj atrakcija.³

O foro resljardas kurturno thaj ekonomikano vazdipa ko nakhle 20 vaj 30 bersh. Oleskeri topografija si pharuvdini, thaj e neve koloritno bare khera si vazdime, numa sar te si Tabán (dzi ki len Zagyva) thaj e alavutne Cigányváros arakhle besko shuzhipa thaj karakter.

Ande e akala foreskere kotora o manush so kerela vizita oleste shaj te dikhel harne vulice thaj cikne khera pe jekh etazho.

“Sas kotor ki Chachuno rigesko than, pashe dzi ko Marrakesh, vaj Egipet, oleste legarela sas o nomadsko dzivdipe thaj o haoso ki Puszta vash e okola Viensko artistora so kinile kotar e zhanresko rodipa.”⁴

O treno but phareste avela sas ko Szolnok. I linija mashkar o Pest thaj Szolnok si phutardi ko 1847 bersh, no numa trubuja sas da cera (dzi ko 1855 bersh) te tradel pes trenosar mashkar i Vienna thaj Szolnok. I len Tisza trubuja sas te ovel regulirimi (1880-90). I len lijas bari rola ko transporto. E temeskere trubuimata pe phuv vash e rezerve pe produkto vash kheribe aro thaj fruto sine transportirimo pajdzalasar dzi ko Szolnok thaj pal kod, e trenosar sar transportirimo dzi ki Pesta. O foro sasa lache pindzardo peoleskero pazaro.⁵

“Kale badanija”

Generalno lendino thaj khetane e Éva Kovács-asar⁶, me dav konfirmacija kaj o resljaribe e kolonijako pe Roma sine hierarhisko. E kolonizatora lije pakiv kaj olengero intereso thaj entuzijazmo pe buteder koloritno detalura shaj te resljarel pes e imaginarno Istokeja/Chacherigeja.

Sander L. Gilman rodela o reprezentiripe pe “blackness” [kale] ande ikonografija pe dzuvlikani seksualnost ko arto, medecina thaj i literatura ko 19to selbershipe. Vov e ikone dikhela sar manifestacije pe realiteta, sar kodoaa pe amari luma kote so buvleder si pakhiv thaj si buvleste pindzarde, taj gindil kaj o arto i medecina thaj i literature si pedagoshko, performativne, thaj naj len phangle thana kola so dije kontribucija pe socijalno konstrukcija pe“pharne” thaj “kale” badanija. Gilman kodo kerela trujal analiza pe artikane kotora sar so si Edouard Monet’s „Olympia” (1867), Edouard Monet-eski „Nana” (1877) vaj William Hogarth-esko „A Harlot’s Progress” (1731).

Specijalno akcento chivela pes po arto sar sistemo pe prezentiribe kotar so ikljovela senso thaj dela drumo pe amaro lumako haljovipe. O autoro phenel kaj o kalo dzuvlikano badani ki artikani historija avilas na numa seksualizirimo aver ki kultura, ki savi von train numa thaj, avili kodo pe na dendini seksualnost. Sar so vov hramonel,

“Kale romnja na numa so reprezentirinena sekualizirimi romni, numa von sikavena e romnja sar resusri pe korupcija thaj nasvalipe.”

I javutni diskusija vash e thaj pe patologizacija pe prostitucija pherena i koncepacija kotar e kale dzuvljako badani, thaj dureder po cera sas dendine avrutne thaj avrune karakteristike pe prostitutka: vaj palem i prostituka aviljas funda kotar e kali romni. Dureder o autoro kerela medecinsko rodipa thaj arakhela sar o badani kotar i prostitutka avilo sar sinonimo vash e kali romni. I figura kotar o Hottentots avilas o agorutno indikatoro pe kalo inferioriteto:

Pe agor, Gilman avela pe glavno bucha pe patologija pe kalo dzuvlikano badani, sar so si e genitalno badanija, vaj e bulja, e kale badanija na numa so si seksualizirime si nasvale thaj deviantno.

Trujal o rodipa pe geneologija vash e dzanibabasko resipe thaj pe droma pe save so si struktuirime e identitetija, phenena pes specijalno e trubuimatar savo so sako societa resljarela crdindoj pestar: thaj kodo si keripe manushengi grupa “sar fiksno realnost savi so jekhvatar si ‘aver’ numa si vazhno thaj vizuelno.”

Pe than kotar e “Kale” mashakr e Chacherigeskere Europakere societe, avile “Gypsy” thaj stereotipizirime rasno thaj erotsko “Javera:” e “melale,” e “nacivilizirime,” e “kriminalizirime,” e “chorore,”e “paldine”, thaj odotar sa kodo so i mazhoriteta naj, vaj na khamljas te ovel.

O Ungrikano kompozitoro, Ferenc Liszt hramosarda:

Liszt dela sugestija kaj e Roma train avrijal kotar e Europako zakono thaj kondukto thaj ko olengero trajo si phanle ko sistematsko kodo/znacenje savo si kerdino olendar, numa kotar e rig pe civilizirime nacije si prepindzardo sar primitivno.

Ki vrama kotar e Liszt muzikanto, sine karakteristichno likura ki Romengi ikonografija. Von sas mangle dzikote bashavena sine thaj sar deskripcija, sine vakerde kaj si manusha digniteteja, thaj sar na-Roma so sas prepindzaripe pe lengo talento. Averchane, kotar akaja imaginacija-vaj e aver rig kotar e sas love si nomado so si bengalo, nakontrolirimo thaj mangel i slobodija. E fotografora sine interesirime pe dujto, soske von pe Roma dikhenas olen sar manusha kotar e arhaichno kultura. Aver dikhiba pe akala performance vash e Roma te prezentinen, “o aver pe amaro maripe” thaj te si performansa savi so si internalizirimi te ovel locirimi ko sako jekh Ungro.

Akaja asocijaja kotar e Romane andrune manushikane instiktija, pe dzungalo individualizmo, nanipe kontrola, senso thaj varvarizmo si krucijalno faktoro vash figurako haljovibe vash e Roma, pe so gindil pes sar pe garavde implusija pe Ungikano korkorutno “Me.” Vi adava so ko shelbershipasko pharuvipa, e Roma sine prezentirime sar egzotichno, o dikhibe kotar i mazhoriteta pharuvdilas pes pala dekade thaj pe olende dikhljas sar pe seksualizirime thaj stopuime badanija. Simularno sar ko kejso e “kale badanija”, sa e mangina thaj dara kotar e “Pharne” sine sikavde pe “Badanija.”

Kodo si te phenel pes kotar jekh rig kaj o Ungro avilas kotor katar e Oriento: vaj marketo, thaj Puszta resljardas o intereso kotar e Chacunerigeskere pikturora thaj katar i aver rig, i magija pe nomadsko vaj “Gypsy dzivdipe” avile centralno punkto pe buti ko kotora pe nanipe kontrola, egzotizmo vaj melalipe deviacija save si indikatorija vash e Roma.⁷

Arhiviribasko problemo

Sar so dijem konfirmacija ko avgo koteresko teksto, akava dokumneto mange mujil sar akceptuipasko drom vash e dikhiba, vaj te dikhav kola sas e modelura save so dekadencar achona sas anglal o artisto kotar e artistikani kolonija, te shunav dodzanav olengere dzivdipaske paramisa, thaj te dav olenge than ki istorija, numa na numa sar empirichno “objekto” pe arto, numa vi sar “subjekto” so si chuvde mashkar e zurale relacije thaj si jekhetne sar ko vazdipa sama thaj avtonomia.

Akaja buti naj sas loki dzi akana. Similarno si ko arhive vash e Holokausto kote so arakhlem o problemo pe “vakeirpa pe Romengi eksperienca ki vrama kotar o Holokaust kola butivar avena dzi amende phangle Biboledengere jakhencar” [...] odolestar “e rezultatija kotar e rodipe pe termino ‘Gypsy’ vaj oleskero ekvivaletno ko katalogija kotar e arhive vash e Holokaust [...] ka akseptuin o vakeriba kotar e Biboldenge vakerdine dukavimata”⁸, ko akava kejso e rezultatija kotar e buteder mire rodipa dena testemonija savo sine o trajo e Romengo.

Rugisarav tumen te phenav nekobor kotar e mire resursija: 1.) lokalno magazino savo dijas informacija pe choripa, maripe thaj krisariba; 2.) registro kotar e manusha so den piro voto kotar e 1930 dzi pe 1940 kote so si informacije vash e familijakere anava thaj adrese; 3.) Dokumentora kotar e umal pe krisaribe, kotar e feudalno phuv vaj foro thaj sar vi dokumentija katar e krisaribaskere procesija. 4.) Dokumentora fokusirime pe higiena. (Bibahtake i arhiva kotar i kolonija sine phabardi ko 40skere bersha thaj odoleske nashti te resljaren pes te roden pes e personalno lila tha aver.)

O modelo akharel pes György Nana

Si jekh modelo akhardo: György Nana. Butivar vov sas modelo vash e August von Pettenkofen thaj Sándor Bihari , thaj legarela sas oprema/equipments katar e Pettenkofen.⁹

Pettenkofen, si litografo, sine ki Austrijaki khetanija/armija ki Revolucija, katar e 1848-49, vov pharudas peske pushke e makhibasar, thaj crdija te makhel picture thaj te kerel ilustracija pe mariba. Pettenkofen sas fascinirimo kotar e Ungro shaj te ovel kotar o fakto so oleskero dad sine bijamo ko Ungro vaj palem oleskero amalipa e Georg Plach-esar. Vov, o nilaja sas ko Szolnok kotar e 1855 bersh pa sa ko oleskero meriba, ko 1889 bersh. Avgo drom vov kerda vizita pe kado kotor themestar ko 185 3bersh, sar so phenena varesave oleskere skice pe len Tisza.

Oleskero intereso sas pe trin tematura ano Szolnok: o koloritno mishkipa thaj e manushenge grupengi preparacija (marketo, kote so sas o Fehérlófia thaj o kafe Magyar Királyi Szálló); o “Gypsy”; thaj pe agor o simplo gavutnesko trajo. Vov sas legardo katar e “Gypsy”, kotar oleskere rasake diferencije, oleskoro mujipe, oleskere navike, thaj oleskero orginalno thaj jekhutno dzivdipasko stilo.

“O Gypsy si beduino kotar e Bari Plain. Von adava so len, naj khanchik thaj si chorore , olen, sar te si, isi hiv ki shatra vaj cikno keroro savo si jekh sar e chitrako hiv , jekh vaj aver mortik, but chavore, mangena thaj dzivdinena o dzivdipe [...].”¹⁰

Pala oleskero metodo, pe buti vov kerda shela skice ko Szolnok thaj pala kado nekobor olendar sikavdas ande Vienna.¹¹

Sándor Biharicera terneder kotar o Pettenkofen thaj lesko avipen si kotar e bucharni klasa. Oleskere dad thaj i daj phandena sas peske trubuimatar thaj pokimata kobor so shaj, sine but chorore, thaj ole isi eksperiensa sar mujil o choroipe thaj o pharo chavorikano dzivdipe. Sas les 20 bersh kana ole arakhljas varekon khon dijas leske zhutipe pe oleskhere studije avrijaj kotar oleskero them, ko Pariz. Vov gelas ko Szolnok thaj ko 1885 bersh avilas jekh kotar e manusha so phutarde i kolonija.¹²

O kotor “The Fencer” (Pettenkofen) prezentirimo si amange sar mursh savo so legarel buvlo uravipen. Vov mujil sar te si ko maripe, oleskere palme si zurales phanle sar te arahkel pes sar mashkar duj rigeske khuviba. Oleskere uravimata si dopash phutarde thaj shaj sas parade crdimi kotar oleskero oponento. Vov mujil sar kinlo thaj bengalo, numa si fokusirimo. Shaj trubuj te kerel protekcija korkori peske. O aver si pe dikhutno thaj oleskeri imaginacija: so si e maribaskeri intencija, khon si oleskero oponento, sar ka agorisarel o maripe thaj aver, thaj aver.

Bihari-ski piktura “In front of the Judge” [Anglal o krisari] vakerela jekh paramisa. Dikhas Roma muzikantura kola si telal varesavo doshalipe thaj si legarde angleder o lokalno chachimasko kris. Ko momento shaj te ovel evidentno i hiearhija mashkar e Roma thaj na Roma. Na numa pe olengero avruno mujalipe, numa thaj pe olengero astariba thaj gestura. Mujin sar te nakhle maripe, i kemana si olenge phagerdi thaj rateja kotor ikjovela kotar i posoki jekhe Romestar. Shaj von rovena pes kaj von si bi doshale pe maripe, thaj buteder kodo sas atako, a na zakonosko rodipe pala o chachipe.¹³

Dikhena li i diferencija ko prezentiribe mashkar o manush so marel thaj o muzikanto? Savi si tumari resarin pe akaja diferencija. Savi si tumari resarin pe akaja diferencija? Kotar akava aspekto e so duj si telal e varekasi avereski zor thaj musaj te maren pes. Numa, Me dikhav bareder digniteto ko Bihareskere pikture. Ko akava kejso o akcento si cereder pe nakaskere atributeske kvalitetija,thaj cereder pe dzanipa savo so trubuj te sikljovel pes te nakaves korkore tut. O dukavdo so si ki teleder pozicija vorbisarel pe akaja piktura.

O Dzivdipe kotar ko dopash taro 20-to shelbershipe

O dzivdipe kotar e arteski kolonija sas jekhvatar stopuimo ko Avgo Lumako Maripa kana buteder kotar e piktara/slikara trubuja sas te peren pesky obligacija te dzan ki khetanija/armija, a palem olengere familijakere dzene sine paldime kotar i kolonija thaj pe olengeroko ateljeskero than sas chuvdi i terensko bolnica. Pala e agor kotar o Maripe i kolonija pocera crdijas te iranel pes pe peste. I persho publichno egzibicija sas phutardi pe 1927 thaj i nevi era crdijas e Vilmos Aba-Novak, Tibor Polya, Pal Patzay, Eszter Hollosne Mattioni, Adolf Fenesh vaj Ferenc Chiovini. Dureder, me ka koncentririnav man pe 1930 bershipe trujal e jakha pe historijakere dokumentondar. I fundamentalno karakteristika katar e akava historijako period ko Ungro thaj ki Europa si karakterizimi pe rasake diferencijalno manushenge grupe. Adatar, i funda ki miri analiza si te mothovel pes i transformacija pe “Gypsy-phuchibe” ko “Gypsy-problemo.” vi adava so miro rodipe si pe alavarija pe lokalno romani populacija.

Me chaches arakhlem dokumentija ki arhiva te hacharav so avilas e Romencar ko Szolnok ko 1930 bersh. Sar so o modelo György Nana sine slikimi/makhli butivar ko persho periodo katar e 1920 bersh, thaj e avera Roma so dije inspiracija e artistonge ko 1930 bersh:

Janos Nagyhaju, Lajosne Nagyhaju, Laszlone Fazekas, Samu Rostas, Maria Pege, Janos Rozsar, Gabor Frigor, Pálne Rozsar, Jozsefne Kadet, Roza Rozsar, Zsigmondne Rozsar, Lajos Horvath, Istvan Nagyhaju, Bela Varga, Gaborne Horvath, Istvanne Nagyhaju, Sandorne Santha, Lajos Frigul, Sandor Spiru, Mihalyne Horvath, Piros Bagi, Lajos Szabo. Gusztav Kore, Rozsi G. Nagy, Janos Raffael, Menyhert Kállai, Sandor Horvath, Miklos Raffael, Laszlo Kiss, Peter Barna, Sandor Farkas, Lajosne Karolyi, Istvan Kovacs, Gyorgyne Balog, Laszlo Mondok, Sandor Kokeny, Ferenc Gonczo.

Akava teksto neka ovel cikno memorijalo. Me dureder ka dzav majbut te dolav vast ko miro arhivako rodipe, the shaj te reprezentirinav e Romen kotar o Szolnok trujal dikhibe pe arhivakere dokumentija. Ka phenav kaj akala tekstora sine kerdine ko historijako period savo sine legardo kotar e rasistichko ideologija, thaj adatar trubuj kritichko godzi te mothovel e detalura pe narativo-thaj te ovel buteder prindzardo e anavencar, manushencar – so sine dukhavde kotar olengero bijanipe.

E Nazi persekucije/o nasvalo tretmano kerdino upral e Roma sine “de-centralno” thaj “de-sinhronizirimo.” Akava phenel kaj pala o generalno kontrakto e Roma te dikhen pes sar rezhimeskere dushmanija/na-amalikane sar thaj e anti-Romane regulative dikhel pes kaj si phanle e rasistichko terminencar, numa sar te si, kote naj centralno komanda vaj sinhronizirimi implementacija pe persekucije. Pala o Kapralski:

O nanipe pe permamentno implementacija phenela kaj e diferentno nivelura kotar e autoritetija shaj sine te den forma thaj te implementirinen e kerimata mamuj e Roma. E stungo Alijansa mujisarda kaj si buteder zurale te ispiden o proceso likvidacija thaj Stungorigakere partnerura more aktivne ando proceso katar e likvidacija thaj eksterminacija. Olen sine buteder slobodija vash selekcija pe olengere instumentija, numa sa ko sa e bilachipena, sine kerdine thaj olengero inteziteto sine rezultato kotar e intersekcija kotar e lokalno relacije, ideologije, networkora, interesija. Nanipe sinhronizacija vaj regularnost, phenela kaj numa e diferentno forme kotar e egzekucije, numa thaj sakanutno pharuvipe pe anti-romane politike phenela kaj, e ciljno grupe sine pharuvde trujal vrama. Aver pharipa ko kejso vash e Romane zhertvengi identifikacija sine eufemistichko chibjako leipe kotar e Nacistora, ciljosar te garavel pes i opresija.

Ko 1936 anglal o milaj, sine kerdino o Bioloshko rodipasko centro vash e rasno higiena thaj populaciaj ko Njamco kote sine direktori o Robert Ritter te shaj

“e egzatno metode te dikhen pes e karane/doshalipa pe socijalno vazdipe pe bioloshko, majpale ko zakonija pe naslednost/avipen, te chivel pes i eksterminacija pe na-integririme thaj na-produktivne.”¹⁵

Vi pala so, ko eksterminacije o motivo sine klaro, i selekcija pe vorbi sar so si “ladzavutne pe”, “Gypsy hazardo”, “Gypsy phuchipe” vaj “asocialno” reprezentirinela garavipe vaj maskiripe pe chachutno sistemesko gindipe.

I impelemntacija pe kriminalo mamuj e Roma ande Ungro, lache pherela pes ko upre vakerdo dualiteto. I transformacija pe ‘cigánykérdés’ (“Gypsy-phuchibe”) ko ‘cigányprobléma’ (“Gypsy-problemo”), sine lokeste kerdi kotar o paldipe/eksterminacija trujal institucionalizacija thaj zorasar ispidimi kategorizacija, paraleno e akcijencar ko Njamco.

Pe 2-to Oktombro 1912, Gábor Tóth, khon sas membro ki komuna Tisafoldvar (Chacherigeso Ungro) phendas akava:

“O respektuimo Genrealno parlemento ka aperinil dzi ko Gaverno kotar e Ungrikano Tagariprn vash o kejso te arakhel pes solucija pe ‘Gypsy phuchibe’ pe sasto them. A bi o draft-zakono ka ovel prezentirimo thaj oleja ka stopuil pes o brano/o avipen kotar e Gypsy karavanora kotar o choripa ko amato them.”¹⁶

Kategorije kola so sine mukhle pe rig vazdije baredr thaj bareder phanle e politichko sferaja pe zakoneskere kerimata thaj decizije. Ko Ungro, Artiklo No. XXI/1913 pe “phirutne sar publichno biilachipen” phenelas pes kaj, phirutne Roma thaj individue khon si responsibino pe dukavimata thaj gasave dukavipa si kerdine mamuj e zakono ka den pes pe kris thaj ka chuven pes olenge obligacija te keren komunitetaki benfitno buchi.¹⁷

Numa e Roma sakana achile te oven administrativno problem ko them.¹⁸ Akava artiklo sas o avgo si dijas legalno fremo/tasviri te bichalel e “Phiruten Romen thaj e javere individuen” ko kazneno/penal institucije, numa te von na ovena sine pakhivale thaj na dzana sine pe regulative pe higiena thaj vuzharipa ki madzoriteta. Esztergom (Uprunorig ko Ungro) sas jekh kotar e majanglune kola so kerdas kodola restrikcije thaj avera regionija dzana sas pala olende peskere regulativencar thaj sugestijencar.

Ko 1913 bersh i komuna Jasz-Nagykun Areja Szolnokikalda avri vakeripe te zutisarel pes o propozalo ki Areja Esztergomkova sas publikuimo pe Augusto 30, 1912 –vash e e reguliribe pe “Gypsy-phuchibe ko sasto them.¹⁹ Sar so phenela sas pe ko vakeripe pala akava “phuchibe” kova so korkori vazdijas pes sar “pajesko sap” ka ovel regulirimo thaj ka legardo telal akala instrukcije: 1.) E “Gypsy” populacija ka ovel registririmi ko periodo katar e 3 berhs thaj ka kerel pes indetifikacija pe najesko printo; 2.) Kodola “Gypsies” kas naj nisavi identifikacija vaj dikhena pes sar riziko pe varekaski phuv thaj barvalipe vaj palem publichno siguriteto ja palem mujin kaj nashti te len griza pe olengeri familija ka oven crdime kotar e teritorijako them. Nijekhe phirutne “Gypsies” naj te del pes hakaj te khuvel andre ki themeskeri teritorija. Pe akava motovibe sine phanglo e avere motovibaja thaj sas dendo zhutpe ko areje sar so si o Szabolcs thaj Lipot.

Ko 1916 bersh avgo buvlo khedipe mamuj e Roma si astardo ko them. Ko 1922 i komuna ki Heves Areja dijas avri vakeripe kaj dela pes zhutpe pe propozalo ko areje Gyor thaj Komarom te regurilirinel pes o akhardo “Gypsy-phuchibe ko sasto them.”²⁰ Ko akava Komunako vakeripe gindinel pes te len pes akala phundre:

1. keribe lista pe sa e “Gypsies” ko sa e dzandarmerije thaj te stopirinel pes olengero slobodno tradipe, te ispiden pes vi te irisaren pes palpale kote so si registririme;
2. registracija pe olengere grasta thaj aver transporto;
3. deibe lichno/personalno identifikacijaki karta kote so naj, numa olengere personalno informacije numa thaj, e najesko printo – e personalno karte si numa validno ki Heves Areja;
4. o lokalno gaverno ka arakhel e karavanora,
5. permiso/achovibasko/ lil pe than kotar e lokalno autoritetija trubuj te lel pes dzikote o “Gypsy” mangela te mukhel dzal peske katar o than kaj so kerda i registracija;
6. shaj te keren pes ekcepcije, te crden pes pe rig kejsora dzi kote gindil pes kaj o manush si pakhivalo, isi ole permamentno buti vaj palem sako dzives dzala pe buti si bukljalo. O shefo kotar e lokalno autoritetija lela obligacija pe lende te von kerde vareso kana piren;
7. Ko kejso te vareko nashti te kerel peskeri identifikacija ka ovel dendo ko autoritetija.

O vakeripe agorisarela phenindoj kaj akala regulative si efikasno thaj e kondiceije pe publichno sastipe thaj o publichno siguripe si lacheder kana kerde pes eliminiriba thaj dikhela pes o tradipe e pirutne “Gypsies.”

Odotar sar vi ko dendino vakeripe shaj te dikhen pes simularno akcije implementirime ko sasto themte shaj te resljarel pes sukseso pe “Gypsy-phuchibe”. Nekobor bersh dureder, a paralelno e Njamcisko zakonencar,²¹ ko 1928 pisime zakoneja kerdine e policijake khedipa thaj vash e adava e lokalno administrator thaj e komune lije legimiteto te keren bilacheder e Romengo trajo.

I institucija pe khedipe sine sikavdi sar phundro so adzikerel pes te ovel kerdo te anen pes e prventivno siguripaske kerimata vash e grupa savi so indiskriminativno ine dikhli sar socijalnp opasno/riskantno. Kodo andasnevi definicija pe pirutne Roma kote so na sine numa odola kola so shaj sine te sikaven oficijalno dokumento numa thaj adala kolenge phela pes sine kaj si pirutne, ladzana te keren buti, bubuchara vaj sezonsko buchara sar thaj odola kola so tradena sine te roden buti (i.e. pirutne zanaetcije/manusha so kerena sas buti phurane profesijencar). O khedipa sine organizirime duj droma ko bersh crdindoj katar e 1929 – ciljosar te oven pandavde sa e pirutne Roma, te phandes pe e granice/sumantre sa e neve romenge so avena thaj te kerel pes implementacija zorasar pe higiensko thaj kazneno/penaleske kerimata. Numa kodo naj sa, respektoja pe buvleder socijalnno trujalipaja thaj olengero khetanutno bimangipasko stavo/gindo mamuj e Roma sakoja areja andas peske lokalno regulative mamuj olende.

Ko 1942 bersh sine andini draft provizija/regulativa “Pe Regulacija pe Gypsy-ngo Trajo kola so dzivdiena ko Esztergom” te oven disciplinirime e Roma thaj te oven transformirime ko skromno/modest, respektuime, civilizirime thaj bukjarne themutne. Pe Roma gindinel pes pe sako jekh individual kotar o romano avipen (i.e. naj diferencija mashkar e okola Roma so traden thaj okola so train pe than) thaj okola so train olencar. Akava naj gindil pes pe permamentno khedipa numa o Roma sine ispidime te keren medecinsko rodipa thajtekeren zorasar buti. Dendini sar sugestija regulativa/provizija thaj chute pe zor ko 1944 bersh si vazdipa pe romane kamporavash e integracija thaj olengeri deportacija ko anlal o nilaj 1944 bersh.

Angleder te lel pes i zor katar e Szalasi rezimo ko Oktombro 1944, e Roma sine sar opasno/rizichno elementora ki societa kotar e aspekto pe javutno siguriteto, higiena thaj publichno moralo. Akava sine vazhno prekondicija te keren pes masovno khedipen mamuj olengero avipen thaj beshipe, vaj eliminacija.²²

Pe agor katar e 1934 o sherutno kotar e Szolnok dijas avri odredba/regulativa/resolution kote so dija komanda te palden pes o Janosne Kulcsar (bi romnako), Istvan Nagyhaju thaj Jozsef Nagyhaju, “Gypsy” beshutne ko Szolnok, a von korkori te peraven olengere khera. Ki dendini komanda phenela pes kaj von kotar e autoritetija na lije/permito dokumento te vazden khera thaj si naadekvatno dzivdipaske.²³

O dendino responso/dzevapi kotar pe regulativa o Istvan Nagyhaju thaj o Jozsef Nagyhaju vorbisarde kaj o ikaldo akharipen avri pe Decembero 6-to, 1934, kote so von mangle te sikaven peske trubuimatar te achoven ko olengere khera dzi ko avgonilaj thaj rodena jekhe vramake te stopuil pes o paldipe/evakuacija kotar e autoritetija:

Khana crdijas o 1935 bersh, “alispán” (dujto lidero ki areja) lijas o rovipen kotar o Ferenc Tamasi thak oleskerekolege mamuj Janosne Kulcsar (bi romeso), thaj kotar o Istvan Nagyhaju thaj Jozsef Nagyhajú, kola so sine “Gypsy beshutne” ko Szolnok. Ko rovipe sine dendi konfirmacija kaj olengere dzivdipaske kondicije sine phanle e puchibaja pa javutno sanitarno siguriteto, thaj siguriteto kotar e jag/tabljovipe sar thaj o puchipe e dzivinengi sastipaski protekcija, thaj adava so e decizijaja dijas pe komanda pe upre vakerde trin themutne te peraven olengere kera ki vrama kotar 30 dive. Naj sas than bash o rovipe.²⁵ Panlo e dzivdipaske kondicijaja, skurto komentaro kotar e lokalno inzinero pe bare kerengo kvaliteto ki vulica Vono shaj te del kontribucija pe lacheder haljovipe pe situacija savi so sine kotar e manush so genavel o teksti: o kera sine vazdime kotar i chik thaj lashta dzikote o kereskoro ucharipe sine kotar o kalaj vaj katrano, thaj o dzivdipasko than naj sas bareder kotar 12 m2.²⁶

Ko agor katar e 1935 bersh o majbaro sastipasko buchari, Istvan Elek, dija avri informacija vash i javutni sanitarno situacija ko foro Szolnok. Ki peski konkluzija o Elek kerda identifikacija pe populacija “Gypsy” so trailasa ko Kisgyep sar “riziko pe javutni sanitarno situacija.” Kodoleske olengere dzivdipaske kondicije thaj olengere habaske karakteristike shaj sas te anen epidemija, odotar o Elek dija sugestija te perevan pes olengere khera, rigorozno policijake inspekcije sar vi deportacija okolenge kolen so naj sas permamentno buti vaj lengoro avipen naj sine kotar o Szolnok.²⁷

I. E Rezolucijaja 6320/1936 dijas pe komanda te peraven pes akala khera soske si rizichno thaj naj adekvatno dzivdipaske: Istvanne Bujdoso (Kisgyep), Istvan T. Kovacs (Nyúl vulica 10.), Borisz Vitorisz (Dráva vulica 20.). E gazdenge sine vakerdo te peraven peskere khera korkori ko periodo kotar e 90 divesa, dzi kote palem e inzinereski kancelaria ka del reporto bash e progreso kana ka naken akala 90 divesa. E gazden sine len 15 divesa te roven pes.²⁸

Sar reakcija kotar i regulativa upreder, o beshutno Borisz Vitorisz, kotar i vulica Drava numero 20., dija rovipen pe andini decizija kotar e komunako sherutno ko Szolnok (I.6320/1936) te dikhol pes si si li oleskoro kher rizichno thaj na adekvatno dzivdipaske thaj odotar te palden pes e beshutne. O Vitorisz korkoro dijas konfirmacija kaj oleskoro kher naj sas rizichno thaj na trubuj te ovel peravdo soske odolea vov ka achol pe vulica sar phirutno. O jevend kerdas bilachipe ko kher, numa vov sakana kana avela sas o anglo nilaj kerela sas buti te lacharel so trubuj. O bersh 1936 andas bareder bilachipen soske jekh romni dijas ko kher bizi te rodol permito/dozvola thaj bizi te pokhinel vareso odoleske vov gelas thaj penda bash o incidento ki lokalno policija. Akaja situacija mukhlas pe rig i vrama te kerol pes renoviripe, a pale o Vitorisz penela sas kaj o kher ko periodo kotar e duj kurke ka ovol ki lacheder situacija thaj na trubuj te peravel pes²⁹ (Bi bahtake, nae dokumentora ki arhiva kola so ka achaven hramosardo e Viktorieso maripe.)

Regulativa II. 6320/1936: Pe publichno Sanitarno thaj Generalno Inspekcija ko Kisgyep. E komunako sherutno ko Szolnok dijas komanda e themutnenge ko Kisgyep te aven ki inzenereskiri kancelarija, te roden permito/dozvola te shaj te train, thaj ko trin masengoro periodo te keren rekonstrukcija pe odola bukja so trubuj sar so sine lenge pendimo kotar i inspekcija.

Akala beshutne sine vakerde: Gusztav Kore, Rozsi G. Nagy, Janos Raffael, Menyhert Kallai, Sandor Horvath, Miklos Raffael, Laszlo Kiss, Peter Barna, Sandor Farkas, Lajosna Károlyi ozv., Istvan Kovacs, Gyorgyne Balog, Laszlo Mondok, Sandor Kokeny, Ferenc Gonczo. Dureder e komunako sherutno dijas komanda o inzinero thaj e manusha kotar oleskiri kancelarija te keren inspekcija pe sako duj kurke te promovirinel pes e kerengoro renovorobe/lacharipe thaj te dikel pe e toaletengo vazdipe. Pe agor e Komunako sherutno dijas komanda/pendas ko baro sastipasko buchari the markirinel e khera kote so train e “Gipsy-Romengere khera.”³⁰

Rezolucija III. 6320/1936 kotar o Komunako sherutno ko Szolnok, o Sandor Kerekes:soske avela sas o nilaj te stopuil pes o vogeskero tifus ki area, e bare rajeske sastipasko buchari vakerda te kerel patrola pe “Gypsy mahala/gheto” ko Kisgyep thaj te vuzharel olengere kera thaj toalete jekhvar ano kurko. I komuna ka pokinel i dezinfekcijakere bukja. Dureder o Sastipasko Buchari ka dikhel pe Roma te kheren sa e javutne sastipaske thaj sanitarno rodipa.³¹

Ko 1939 bersh akalen Romen sine len khera ko akale vulice Drava, Vono, Bathory, Delibab and Bihari vulice³²: Janos Nagyhaju: Dráva vulica 1., Lajosne Nagyhaju ozv.: Drava vulica 3., Laszlone Fazekas ozv.: Drava vulica 17., Samu Rostas: Drava vulica 19., Maria Pege: Drava vulica 22., Janos Rozsar: Drava vulica 24., Gabor Frigor: Drava vulica 32., Palne Rozsar ozv.: Drava vulica 36., Jozsefne Kadet: Dráva vulica 34., Roza Rozsar: Drava vulica 38., Zsigmondne Rozsar ozv.: Drava vulica 45., Lajos Horvath: Drava vulica 48., Istvan Nagyhaju: Vono vulica 8., Bela Varga: Delibab vulica 3., Gaborne Horvath: Delibab vulica 3/a., Istvanne Nagyhaju ozv.: Bathory vulica 2., Sandorne Santha: Bathory vulica 12.,Lajos Frigul: Bathory vulica 16., Sandor Spiru: Bihari vulica 2., Mihalyne Horvath ozv.: Bihari vulica 4., Piros Bagi: Bihari vulica 14., Lajos Szabo: Bihari vulica 15.

Ko jekh bersh, panlo e upre vakerde vulicencar sine bichaldo lil dzi ko komunako sherutno, kotar e policijaki shefeskeri rig kote so achola sas kaj upral e kerdini inspekcija katar e Janos Matyus thaj oleskere pshe manusha ki Drava, Vono, Bihari thaj Bathory streets, isi 22 khera kote so beshena 22 romane familije, thaj nima 18 olendar si gazde/o khera si olengere. E khera sine ki bilachi situacija, prebud manusha ko jekh kher vaj palem 18-20 manusha train pe jekh than e khera dikhen pes buteder sar cave/bareski hiv a na than te dzivdinel pes. Ko bichaldo lile Roma sine identifikuime sar muzikantora, numa vi sar kino-bikinipaske manusha perara, pohtanura keramichara.Nna mujil kaj von si riziko pe javutno siguritetovi palik e “Gypsy tradicija” kana si tatipe te nakaven buteder vrama pe vulicethaj phagen o miro e gadzenge/beshutnenge. Soske mujila sas kaj i frekfentno inspekcija te dikhel si sa mishto vaj na si vareso so si avrijal kotar e olengero kapaciteto, o shefo rodija kota e komunako sherutno te inicirinel paldipe pe “Gypsies” kotar e ulice kana si pe lende o phuchipe.³³

Ko 1937, o shefo Sastipasko buchari informiringja e komake sherutne kaj ko Szolnok

Ko 1939 bersh e beshutne ko Szolnok bichalde lil dzi pe komunako sherutno ko Szolnok kote so rodie te palden pes e Romane familije kotar e vulice Dráva thaj Vonó thaj olengero dislociribe ko foroskero avgoriga. Von penena sine kaj e cigani dzivdinena olengere familijarno dzivdipen pe vulice but den vika thaj maren pes thaj aver. Ki akaja area nashti te aven neve manusha te keren vizita. Ki akaja area kandela thaj si melalo. Von pende vi kodo dzi kote o lokalno temutne mangena te ushten mamuj ki akaja area e cigani ka irisaren lenge palpale, kana ka perel i rach.³⁵

Ko 1940 bersh, ko lil kote so sabjekto sas “Lacharipe e Romengo thaj olengere kerengo” kova so sine hramome kotar i doktoro ko foro Szolnok thaj bichaldo dzi ko sherutno sastipasko buchari, mashkar o aver rodias pes te diken pes e kera kote so beshena ine e cigani ko Kisgyep thaj Cigányváros ko kejso ki lengeri situacija nae mishkipe vash o dzivdipe dela pe sugestija te peraven pes o khera.³⁶

Ko 1940 bersh, e reportea kotar e Baro Sastipasko Buchari bichaldo dzi ko komunako sherutno ko Szolnok panlo e Javutne Sanitarno Statutesa pe vulice, Drava, Bathory thaj Csokonai, sas vakerdo akava 1.) O javutno pani/bunari pe avgo kotor katar i vulica Bathory, sine ki bilachi situacija thaj kodo si kaj e cemto so pherela sine na dije o paj te dzal thaj kodo than kerelesa o drom chikalo. Ko reporto dela pes sugestija rekonstrukcija pe than kaj si o cemento. Dureder e vulice sar so si e Drava, Csokonai, Bathory, Vono thaj o Delibab, si perde gunujencar kola so khandena thaj shaj te anen riziko pe epidemija. Ko reporto del apes sugestija te vuzaren pes e vulice kotar e lokalno autoritetija thaj te keren pes kanalora pe paj kotar e so duj riga pe sako jekh vulica. Vo adava kaj trubuj e strazara katar e policija te dikhen kodole manushen kola so na legarena pes jekh e principosar pe foreskeri kanalizacija. 2.) Ko reporto dzal pes dureder thaj sine hramome kaj o foro Szolnok mujil sar te marel pes e problemeja khedipaja gunuj ko foro. E simptomija pe akava maripe sine te phenas kidijal, sine numa nekobor thana kote te kidel pes o gunuj thaj chute pe sasto foro, o khedipe gunujesko sas jekhvar ko kurko, thaj numa shtar vordonencar. Sar te si o foro trubujas sas te rodel te kedel pes pe sako gives o gunuj e ofto vordonencar, thaj but buteder javutne thaj privatno kanti vash e gunuj (sako familija te resljarel jekh standardno korpa/bin) than kote te khedel pes o gunuj. Phendas pe thaj kodo kaj trubij te vazdel pes o numero pe korpe/bin thaj te prezentirinel pes i ideja vash e reciklaza.³⁷

Ko 1940 bersh, ko lil bichaldo dzi ko “főispán” [o lidero ki areja] e intonacijaja savi intencijaja sine deprimirachko thaj melanholichno e beshutne kotar o Kisgyep dije peske deskripcija sar “chorore manusha save si bare familije” kola so musaj sas te achoven ko Kisgyep soske bari familija nashti te pokinel adekvatno kher ko foro.Vi adava so o fakto,

O lil dzala dureder odoleja so rugil pes te relokacija pe “Gypsies” katar i areja. ³⁸

Deibe anava e na-anavutnenege, konkluzija

Janos Nagyhaju, Lajosne Nagyhaju, Laszlone Fazekas, Samu Rostas, Maria Pege, Janos Rozsar, Gabor Frigor, Palne Rozsár, Jozsefne Kadet, Roza Rozsar, Zsigmondne Rozsar, Lajos Horvath, Istvan Nagyhaju, Bela Varga, Gaborne Horvath, Istvanne Nagyhaju, Sandorné Santha, Lajos Frigul, Sandor Spiru, Mihalyne Horvath, Piros Bagi, Lajos Szabo. Gusztav Kore, Rozsi G. Nagy, Janos Raffael, Menyhert Kallai, Sandor Horvath, Miklos Raffael, Laszlo Kiss, Peter Barna, Sandor Farkas, Lajosne Karolyi, Istvan Kovacs, Gyorgyne Balog, Laszlo Mondok, Sandor Kokeny, Ferenc Gonczo.

Anava kolencar araklilem ki arhiva. Manusha so sine modelora e slikarenge/pikturenge kola so kerde buti ki artikani kolonija. E muzikantija ko Vilmos Aba-Novak thaj Tibor Polya si shaj jekh vaj duj kotar e Romane muzikantora kotar e vulica Vono.

Palik i nemcisko okupacija ko Ungro ko nilaj 1944 bersh sine kerdine geta vash e romani populacija. E avgo sine organizirime ko Kistarcsa (chacherigeski rig ko Ungro), thaj dureder legardi kotar e avera ko Szolnok, Csongrad, Bacs-Kiskun, Pest, Heves and Nograd areje. E Roma kotar e Szolnok athaj e pashe forora thaj thana sine khedime thaj legarde zorasar te keren buti ko khetanijake lokacije simularno sar e Bibode manusha vash e trupenge buti.³⁹ Buteder olendar sinelegarde ko bareder feto, thaj pale adava sine deportirime ko koncetraciono logora. Ko juno 1944bersh, o Szolnok avilas militarno zona: so sine supriso e themutnenge kola so pakjana sine kajo o foro ka nashel katar o maripe, thaj kodoleske olengere personalne buchachuvindoj thaj e moljaripa/barvalipe kotar e artistikani kolonija na sine garvde kotar o nasulipe. I kolonija sas chordi thaj peradi, i biblioteka thaj i galerija e pikturencar nashavde pes. Szolnok resljardaspeski slobodija ko Novembro, 1944bersh numa sar te si i rekonstrukcija ki artistikani kolonija sine bershencar.⁴⁰

Rights held by: Anna Lujza Szász (text) — Sarita Jasarova (translation) | Licensed by: Anna Lujza Szász (text) — Sarita Jasarova (translation) | Licensed under: CC-BY-NC-ND 4.0 International | Provided by: RomArchive