E Liszteski doś

E Liszteski dori e romenca thaj e muzika kaj von baśalde, ama, sas i e duj komplikovano thaj ćingarali. But katar e Lisztesko kompozicionno stilo sas vogidindo (motivirime) katar, aj barem doridino e, aspektonca vaś e muzika kaj vov aśunda katar e romane ansamblura thaj persone. [Dikh o avrisikavipe/ekzibicija pe e ungrikane Rapsodije]. E Lisztesko palalmukhipe thol andre o barjadino aśundipe (popularipe) vaś “ciganone” elementura ande e buki katar verver Khamtelune (Western) klasikane kompozitorja (Hector Berlioz, Hermann A. Wollenhaupt, Jeno Hubay, Elemér Szentirmay, thaj aver). Thaj vaźe e Liszteske ideje vaś e “ciganoni” muzika, savi vov dikhla sar ekh ćaćuno ungrikano themutno (nacionalno) stilo, resle źi ka phabarde debatura źi ka adivesutno dives.

Kerde e roma kadaja muzika, aj line la von katar e aśunde ungrikane popularne melodije thaj aranźimentura? Sas e duj katar kadala stilura biekhthanthode e “śuźe“ muzikasa katar e vlaxoni romani teleuni grupa (subgrupa), savja ni sas la dori karing e muzika kaj da vogi e klasikane komzitoren? Sas e Lisztesko luvudipe karing e roma semplo ekh bari doś (sar o Bartók napal godisarda) kaj sas radikalodino ando ekh fundamentalno biakhjaripe vaś e ungrikane muzikalne stilura? Sikavde manuśa vaźe ka trubul sasteste te pućirin ka kadala pućipenata.

E Franze Listzeski em but buxleste diskutirime ramosardi buki si e Des Bohémiens et de leur musique en Hongrie. Ćhib boldo ande anglikanes sar The Gipsy in Music (O cigano ande muzika), e pustik si paśeste sako drom ćhib boldi sar ekh ućho pozitivno mujdyrkope e romenge thaj lenge muzikalne dipenatonenge (kontribucije) karing e ungrikani kultura. O ungrikano muzikologisto Bálint Sárosi ramosarda kaj “[E Liszteski] pustik so źi adives del ekh modelo thaj referencijani buki vaś sa kodelendar, kon kamen te den e ciganonen ekh abjaveski torta, pesko rozavo xanome [kolorime] partreto.”

Buxleste ginde pućiripenata ka e Linszteski O cigano ande muzika (ande savi e Caroline Sayn-Wittgenstein i la sas la dipe) grupa bare konsistentosa ande sade (numa) duj tipura: von luvudin e Lisztes vaś lesko arakhipe aj von mamujal-godiresen pe ekh konkretno gindo: e Linszesko dipe (kontribucija) vaś ćaćuno kreativno potencialo karing e roma. E Bela Bartókako aśundo negativno gindo karing e Lisztesko traktato ni sas o avgutno palem-bijanipe (inkarnacija) e palune reakcijake, ama voj aćhili ekh tipo prototipo vaś aver kriticizmura karing e Liszteski pustik. Kadava si: o Bartók si em but drom citirime peske argumentoske vaś e “avere ćhanengi” rig katar e Lisztesko gindo, demek kaj e roma ni inkalde so si źanglo sar ciganoni muzika ando Ungriko Them, sade adaptirisade (thaj “bangjarde”) so e “ćaćune ungrikura” kerde – thaj kaj o Liszt si fundamentalno dośalo kaj thol e muzika pe lende. Kadava ciknjarda but o ramosaripe pe o romano kreativipe źi ka ekh tipo vaś palphenipe (repetiripe) vaś e Liszteske gindura aj e Bartókeske gindura. Ande e dori e rasistikane ćhibaki, ama, e duj ramosaravne ulavde khajekh vastne (importantne) principura vaś Europutni godi.

Naisaripenaske leske pustikake, o popularno thaj o sikavdo gindo cirden te dikhen e Franze Liszte sar ekh amal thaj śampiono e romengo. Te kadava naj okholneste śuźo ande pozivne moldipenata (evaluacije) vaś e Liszteski buki (primerno o Antonietto 1994-to berś), vov si zoraleste zumavdo te phenel ande kritike vaś e Liszteske gindura mujal e mujalne (relativne) romenge thaj ungrikanenge muzikalne meritura. E Bartókeski korekcija vaś e Lisztesko “dośpakjape” si pakivalo, ama kriskerdo. Palkeripe e tenoresko vaś ekh avinalo revju katar o Samuel Brassai, o Bartók ćhudel e Lisztesko thovipe (atribucija) vaś “ciganoni muzika” pe roma. Pe kadaja vrjama, vov vortisarel (kerel pes vorta) pes vaś o ćingaralo themutno (nacionalno) xerojo thaj phenel kaj o Liszt semplo aćhilo kurbano ka e bivortome inforacija kana vov luvudisarda e romen gadiki ućheste sar keravne. Vov phenel kaj o ungrikano etiketo “ciganoni muzika” si “dośalo trubusaripe” (Bartók 1931; Bartók, Jr. 1981). O Liszt sas, aj sar, dośalo (vinovato) vaś gremadino pra-barjardipe kana vov pakjaja kaj e ungrikane roma sas ekskluzivne e keravne (authorja) e muzikake kaj von baśalde, thaj kaj kadava sas o sadutno (ekhutno) tipo “normalno” muzika te avel arakhadi ando Ungriko Them. O Bartók thaj aver palgadava line les ande peske vasta te kompesirin e Liszteski birealno istoriografija kaj phenda kaj e roma sas zalaga devrja aj nisar e keravne vaś peske repertoarja, katar save e popularno gremadin von sas te den ka e ungrikane śukh-keripenale (arotske) kompozitorja.

Ama te o Bartók thaj o Liszt dikhlindon pe kaj ciknjaren (rezjumirin) duj riga ando o debato vaś e etnikaneste definirime dipenata (kontribucije) – aj gasavo bisipe (lipsa) – ande e muzika ando Ungriko Them thaj sastese ande Europa, ćaćes si kadava o kazuso? Ćaćes o Liszt si o śampiono e romane kreativnipenaske kaj i leske em e zorale kritikura sar o Bartók thaj o Sárosi keren les te avel? O cigano ande muzika si ćaćes sisarsavo dujgodjalo pe e teme vaś o muzikano xaingape. O Liszt ni lel so źanel so but than kana vov luvudil o romano kreativnipe, thaj pe kadaja tema lesko godisaripe si pe ekh rig angle katar e but etnomuzikologura katar o biśto śelberśipe thaj i o biś thaj ekhto śelberśipe: kidel lesko identiteto sar ekh keravno e “ciganoske” identitetosa, vov proklamiril (pra-baripenaste thaj semploneste) kaj o virtuoso si “peske kozom i źivkerdavno gadiki i ramosaravno.” Ama O cigano ande muzika arakhel droma te ekhsarel ande khajekh ćhana o pakjape dindo ka e ungrikane thaj e roma ando o barjardipe vaś e “ciganoni muzika”. E autorja pućhen, primerno,

Kadava xoxavno gindo vaś fundamentalne romane xarakteristike angleźal te avel buxleste buxljardo ando o 21-to śelberśipe, serioznone politikane ulavdipenenca.

O Liszt akcentiril kaj e ciganoni muzika “si te del” pesko barjardipe thaj akanutno źivdipe (trajo) ka e favoritne thaj trubusarde kondicionura dinde paśa e roma ando Ungriko Them, save xatam laćharen e dorja (relacije) maśkar e roma thaj e ungrikura ando o proceso. Primerno, “Naj katar e ungrikura sade kaj e boxemomonen sas lenge dindi paća?” Katar ekh rig, e ungrikonengi rolja si dyrkome (farbisardi) gajda sar ekh vastputardo patrono, ama o “lindo ćhavo” kaj si źanglo sar ciganoni muzika sas “bizoralo thaj nasvalo” thaj “śaj khajma ka merelas katar bizoralipe” te na sas e bijanutnesko xandaravipe katar o “kultivirime” Ungrikano Them. Atoska, sar o Liszt pakjal, e romani muzika si sasteste bikorkorutni katar e ungrikura i von te na sikavde la ka peske roma, thaj i o ungrikuno keripe vaś kadale muzikako śaj te na avelas śajdo ando e rasistosko gindo: “E muzika kaj bućhol boxemali dujeste si la elementura, thaj ekspresiril ekh seripe, baś but dilo te priznail pes kaj si ekh produkto katar e manuśa sar e ungrikura sa sas.” E roma si “naturalno” phirdane (nomadikane), a e ungrikanengo beśljardo xaraktero si “but phareste te mukel pes.” Kadava xoxavno gindo vaś fundamentalne romane xarakteristike angleźal te avel buxleste buxljardo ando o 21-to śelberśipe, serioznone politikane ulavdipenenca.

O Liszt absoljutno vazdel e romane “źivdipenata” ka e statusura vaś kompozicija, i te gasavo ivando produkto rodel vaś e serdavni (sensitivno) recepcija thaj dipe vaś muzikalno śkolime (edukuime) ungrikura. Ando agor, o balanso vaś e Lisztesko pakjape si agorneste ande gudli volja vaś “ekh śuźo boxemalo śukh-keripe” – leske paćale note vaś o ungrikano muzikalno ćhibthope thaj śajpe śaj gindol pes te avel sade (numa) sar napodaśti sar si leske phenipenata vaś o romano xaraktero.

E bijanlinake (naturake) roma thaj o xaraktero e romengo

Ama si aver, but maj zalaga (xanci) diskutirime rig ande istorija. E Liszteski xarakterizacija vaś o romano muzikalno keripe, date si pherdo poetikane lośalipenasa, si generalno ando inkjaripe vaś leski dikhlindi ideja kaj e roma si but dipedinde, thaj śajkhajma naj baś diline (primitivne), ama date kadava von naj sar manuśa. Kadja sar si ando źivdipe (trajo), o kompozitoro phenel, e “ciganura” ni den pakiv ka e principura aj legije (zakonura) ande muzika: lengo baśalipe si sasteste instinktivno thaj bidisciplinirime. Sar o Liszt pakjal, karing o sa-vastno (sa-importantno) romano elemento vaś sentimento, o “boxemono genijo” inklel katar e gadaja rasa “dile thaj biagorinalo liberipe.” Bikeripe, impulsivipe, barabaridindo e primitivnone thaj bigodjale xarakteresa – kadala si maśkar e dyrke kaj aven anglal aj aven palpale e Liszteske dyrkopenata (deskripcije) vaś romani muzika pe sa e vrjame. Te kadala si ćhib bolde barabari (ekhethaneste) naj sar ekh estitikani sine qua non (obligacija) a sar etnikane falura (dośa), atoska von inklen pe e rata vaś khajekh negativura vaś sakoekh muzikalno pozitivo kaj o kompozitoro ramosarel. Ande e dorja vaś mentalne fakultetura O cigano ande muzika sikavel peske sikavipenaske obektura sar sikavde idiotora e gadiki maj bute śokodinde ansemnome (impresivime) muzikalnone śajpenatonenca. Atoska, kuriozno si kaj o Liszt si vaźe gadiki but źanglo sar e romengo amal.

O sastutno (generalno) tono thaj andresipe (kontento) vaś lesko luvidipe e romane muzikantonenge ando O cigano ande muzika si reproducirime ande ekh katar e Liszteske lila:

Maj but katar e fundamentalne anthovne (ingredientura) kaj keren O cigano ande muzika śaj aven arakhade kate: e roma sar bicivilizirome ama artistikane pakivale raja Aver sasteste thodine mamujal ungrukura aj na-roma, thaj sar ekh gindalo vastno kontrasto vaś ekh “kulturno” dab e bibioldenge. Ama o lil naśel zalaga pe rig katar o uśtavipe e “Boxemono seripe” e pustikako thaj karing e but kompleksno rig vaś o Liszteske godja pe e tema vaś romani muzika, e dyrkopenata sar e tunjarnikani, naivno gracija, grandiozno originalipe, thaj i ironija. E pustik maj laćhe akcentiril o aver ćhanutno vaś so o Liszt thaj but aver najsikavde pe o drom vaś anbijando romano talanto – xarneste, o absoljutno godicirdipe kaj gasave artistura thaj lenge tipura naśtin te źivden (train) sar normalne źenipenaske (societetoske) kotoravne (membrura).

Rights held by: Matthew Gelbart (text) — Angel Ivanov (translation) | Licensed by: Matthew Gelbart (text) — Angel Ivanov (translation) | Licensed under: CC-BY-NC-ND 4.0 International | Provided by: RomArchive