Flamenco

Rodipe

Gonzalo Montaño Peña

Enrique “El Mellizo” (O dujorro)

Enrique Jiménez Fernández “El Mellizo” (O Dujorro), rrom/gitano, (Kàdiz, 1848-1906) achilo andi flamenkikano gilavipnaski història sar jekh mashkar e maj barendar musikavne akava artjate. Leste sas dine, ando vipal koboripen, e shajmàta sar baro keravno aj baro gilavno.

Lesko djivipnasko aj artistikano nakhel, sheral, ando lesko biandipnasko Kàdiz; kaj hamisardjas sol duj leske butja sar djivutrengo murdalavno1, avili lesqe dadestar, ando lokàlo murdalesthan, aj sar puntidjèro2 e shunde chelikane toreronsa. Okola thanende o flamènko sas les dikhljover isipen. Sig, arakhèlas so sas les varesave somandrune shajnimàta e gilavipnaske, lindjas sàma e gilavimatenge aj susljarel pes e gilavimatendar kàste, paleder, virkerel len dji te oven xodutne leske. Vipal, istemalkerdjas leske interpretativikane shajmàta te lel buti ande kadizikane cafés cantantes (gilavne kàfa) sar La Jardinera, El Perejil ja La Filipina; vi ande privatone biava aj kidimàta.

But sigo, o shundipen kotar o rromano/gitanikano gilavno nakhljas grànicenge aj gilavne, vi kotar Andalùcia vi kotar sasti Espànja, avènas te ròden les te shunènas aj sikljonas leske neve chanda te musikarel e gilavimatenge.

Po lesko djivipen shaj te phenas so prandindjas jekhe rromniasa akhardini Ignacia Espeleta Ortega, bare darrinjensa vi ando guruvikano vi ando flamenkikano shundal. Sas chaj kotar jekh but shundo torèro3 vi lake phrala sas torerùrja aj vi gilavne (sar laki daj). Sa kodo dindjas e rromano/gitanikano musikavneske o rendutno trujalipen kàste djamavel leske kamimàta maj kamle: o gilavipen aj o guruvikano khelipen.

Álvaro "Seisdedos" García García | Ilustration of Enrique el Mellizo | fotografija | Espania | 2017 | fla_00257 Rights held and licensed by: Álvaro García García I Licensed under: Rights of Use | Provided by: Álvaro García García – Private Archive

Ignaciasa sas lenqe oxto chave, kastar numaj trin pradjiven les: o Antonio, o Enrique ta i Carlota. Sol duj chave, prindjarde ando gilavipen sar o Antonio El Mellizo aj o Enrique El Morcilla, anen -e maj buteder- e gilavikane shajnimàta kotar lengo dad. Sas jekh pativ lenge te achjon aj te nakhljoven o sikavutno keripen kotar o lesko djantro dad. O Mellizo merel kotar tuberkolòsis ande kale buke kana sas numaj 58 bershengo. Lesko meripen dukhàndilas savorrenqe ando flamenkikano shundal, sheral ando lesko fòros kaj dine les jekh baro praxosaripen sa e pativjensa.

Enrique “El Mellizo”, ingjarel andre i maj uzheder zumi kotar i bareder rromani/gitanikani kreativitèta: paruvel aj rendarel e bashimatenge, vi sas sar jekh trebutni phurt mashkar e purane aj e chalikane bashimàta. Ambòldel akala bashimàta ande zorale misalja kàste o gilavipen aresel kaj avdives prindjaras les.

Lenge historikane kerimàta arakhen pen ande gilja kotar Soleá, Seguiriya, Malagueña, Alegría, Tiento aj Saeta.

Ando gilavipen kotar Soleá, kerel trin chanda:

O jèkhto chand si jekh shirdipnaski Soleá but kamli mashkar e flamenkikane artisturiende. Jekh komposìcia so o artìsto avridinjas la ando palutno trintorro kotar o XIXto shelibersh aj savi si jekh kotar e maj butivar registrisardi andi flamenkikani diskogràfia. O fàkto so e verver interpretàcie achen pen po vipal struktùra del amenge godi po sar agordisardi a tezjardi si akaja melòdia. Kadial, mothovel i gilavipnaski godi so sas andre lesko shero: jekh baro melodikano shukaripen khetanes jekhe phari emocionàlo drez mashkaral phande fraziensa aj glissandosa. Uzal, akava si jekh modernikano dikhipen kotar o gilavipen so Enrique kerel te komparisarel les aver anglune gilavimatensa, melodikanes maj zorale aj bibruz aj xanreder tezjarde bangimatensa.

Lesko miazutnipen aver giljensa kotar aver gilavnikae zòne sar Utrera e La Sernetasa aj Alcalá e Joaquín el de la Paulasa sikavel so e bare gilavipnaske famìlje okova vaxtendar sas pashe jekh avreste aj e gilja, vi achindoj penge kreatorengere zenutnimàta, sas vipalchande khetane jekh avreste.

Bayetita de la negra
que en mi cuerpo quiero vestir.
Bayetita de la negra
que mi cuerpo quiero vestir;
porque es la propia librea
para todo el que sabe distinguir.
Bayetita de la negra
yo mi cuerpo quiero vestir.

Kali fudurnjorri
So ando miro trùpos kamas te urjavav.]
Kali fudurnjorri
So ando miro trùpos kamas te urjavav.]
Soske si i chachi mastin
Varekaske djanel te dikhel.
Kali fudurnjorri
ando miro trùpos kamas te urjavav.

O dùjto chand kotar Soleá, si jekh gili te paruvas ja te agorisaras. Vipal so o angluneder chand, i shukar melòdia kotar akava chand jekhvaxte leski bari emotivitèta sugeruisarel i musikàlo koncèpcia kotar lesko kreatòro aj mekhel amenqe te gindisaras e shajmàta so mushaj te avel o xod Mellizo sar gilavno: jekh gilavno preziosìsta aj lache fakultatensa jekhvaxte jekhe tendenciasa karing o emotivikano dikhljover ando phandipen kotar e fràza ta perimàta aj uklimàta ando shirdipen aj ando agor e frazjende.

Que le ruegues
a Dios quiero.
Que tú le ruegues a Dios
para que me alivie las penas
que tengo en mi corazón.
Omaíta de mi alma
quiero que le ruegues a Dios.

So rrugisares
E Devleske kamav.
So tu rrugisares e Devleske
kàste lokhjarel mange e dukha
So si mire ileste
Dajorrie mire ogiestar
kamav te rrugisares e Devleske.

O trìnto kontribùcia kotar o Enrique El Mellizo e gilavipnaske kotar Soleá si i xanreder prindjardi e trinjatar. Shajovel si vi i maj purani thaj vipal e aver presentisarel jekh but phandi fòrma ande fràza odoleske si jekh gili but phari te ovel gilavdi.

Las que en el silencio estén.
Que me quitan de la vera
de quien yo camelo bien.
Que redoblen las campanas
las que en el silencio estén.

Save si ando citjopen.
So len man kotar i rig
Kastar me laches kamav
Te bashen e bagandja
Save si ando citjopen.

No i kreativikani len kotar o Enrique El Mellizo na sinordjas pes e gilavipnaske kotar Soleá no leske denimàta andi komposìcia achile sar modèluria ando alavàri kotar o gilavipen kotar Siguiriya. Konkret pachas so kerdjas duj kreàcia. I jèkhto lendar si, amborim, jekh interpretàcia so o xod Enrique kerdjas kotar aver angleder rromane/gitanikane Seguiriya. Shajovel so sas shundini lestar odoleske achili unisardi leske. Uzal, si amenge nevimàta so o Enrique kidindjas love te mestjardjas lesko chavo kotar i àrmja ando jekh vaxt kana Espànja sas ando maripen aj shajovel so akava gili serarèlas adaja situàcia.

Y qué vergüenza.
Y qué vergüenza más grande
y me has hecho pasar.
Pedir limosna.
Limosna mango, de puertecita en puerta,
para tu libertad.

Joj asavi ladj
Joj asavi bari ladj
Kerdjan manke te nakhas
Te mangav love.
love mangav, udar e udarestar,]
tiro mestipnaske.

I dùjto gili kotar Siguiriya atribuisardi e Mellizoke pachas so shaj te difundisardjas la ando oxtovardeshengo deshibersh kotar o XIXto shelibersh, kana o kadizikano sas triandabershengo. Akaja komposìcia si aver sikavipen kotar ioriginalitèta aj kreativikani shajpen kotar o El Mellizo. Jekh gili so si la andre sa e musikalitèta aj dramatìsmos so arakhas andi musìka kotar o Enrique.

Po akaja gili, o Luís ta o Ramón Soler ovarde:

“O kòrkor fàkto te virkerdjas adaja gili si dòsta te achel andi Flamencoski història somnakune patranensa. Ristes na te sunjaras kana phenas so akava rromano/gitanikano gilavno si jekh bazikano xamb kaj poshaven pen but kotar e gilavipnaske chanda: Soleà, Sigirìja, Tàngo, Malagènja, Romànze, Saèta aj Alegrìa.”4

Dinero.
Ay dinero,
ay dinero,
ay dinero:
Dios mío dinero;
para yo pagarle y a esta gitana buena
aaaa yyya yyyy todo lo que yo le debo.

Love
Joj Love,
Joj Love,
Joj Love:
Devla mirea! Love!
Te pokinav la akala lachi rromniake/gitaniake]
Joj sa so me kamav lake.

I revolucionarikani shajpen kotar o Enrique El Mellizo neviardjas, flamenkisardjas aj, sheral, dindjas rromani/gitanikani musikalitèta e folklorikane musikenge. Adachande o gilavipen kotar Malagènja, jekh kotar e rajonalone variàntura kotar o Fandàngo, amboldjas ando jekh flamenkikano gilavipen jekhe xoripnasa aj neve barbalipnasa. But manusha pachen so i Malgènja kotar o Mellizo si la darrinja andi gregorikani litùrgia.

Varechande kerdjas jekh skòla te gilavel akaja gili aj generàcie kotar gilavne aj gilavnja djamvènas la sar o Enrique gibzisardjas la. Si duj chanda: i Malagènja Dujvar aj i Malagènja Tikni.

Sar phendjas anglal, i kreativitèta kotar o Enrique Jiménez sikavel jekh anglal aj jekh palal andi Flamenkoski història. Kodo shaj te phenas vi gilavipnaske kotar Tiènto. Jekh rranik so paruvdjas aj saveske dindjas o rromano/gitanikano musikalo kotor nikindoj latar sa o folklorikano elemènturja aj kerindoj jekh modèli so achel sar fòrma ande akanutne giljavikane performàncie.

I bari Pastora Pavón si jekh kotar e maj feder gilavnende kotar akava chand.

Vi kadial, nevjardjas aj rromjardjas e kadizikane Kantìnja. Saveske Enrique dindjas jekh djenutni murni te lokhjarel len, aj te del len maj thagarnikani fòrme aj maj zoralo rìtmos.

Agoral, achel te vakeras pi Saeta, jekh gili savi vi sas nevjardi lestar kaj o Mellìzo khelel jekh vastno ròlo te ingjarel la ko akanutni fòrma. Leski kontribùcia si te flamenkisarel odoja so sas jekh liturgiaki chalikani gili savi sar nakhel o vaxt xaisarel aj del than te avel neves, andi jekh okonatni fòrma.

Rights held by: Gonzalo Montaño Peña (text) — Nicolás Jiménez González (translation) | Licensed by: Gonzalo Montaño Peña (text) — Nicolás Jiménez González (translation) | Licensed under: CC-BY-NC 3.0 Germany | Provided by: RomArchive