Flamenco

Rodipe

Gonzalo Montaño Peña

Carmen Amaya

Artiate, e bare manusha si bikamukerdjover. Lende biandjol aj lensa merel adaja bidefinisardjover misùra so si lenge. Von si azbande jekhe somnalo talentosa, bihaljardjover vi lenge. Jekh mashkar akala gènura si (akala manusha achen vaxtende) Carmen Amaya. Rromani/gitanikani khelavni (Barcelona, 1913 Begur –1963 Barcelona).

XXto shelibershesko shirdipnaste, El Somorrostro sas jekh plàzha kotar Barcelona pherdi e chororre aj phagle luva kaj maj buteder beshènas Rroma/gitanos. Jekh than dikhlo kotar e barcelonikane sar ziandorno kaj na djànas butivare (acharutno anglapachapen so bibaxtales si len e gadje mamuj savorre rromane perenge).

Akava avrutno thaneste, konkret ando luv 475, avel ko sundal i somnali rromani/gitanikani khelavni Carmen Amaya Amaya, chaj kotar o José ta i Micaela. Agun ikljon avri lake kerimàta e gilavipnaske aj e khelipnaske; thaj kadial agòrdel lake, Carmenke, lako chajorripen. Kethanes lako dadesa, o gitarìsta anavjardo “El Chino (o kinikano)”, phiren sa e ratja trujal El Paralelo aj Las Ramblas dji te disjol o nevo dives. I chajorri (4 bershengi), gilavel aj khelel bashavipnasa lako dadestar kon, kana agòrdel o khelipen, nakhel jekhe stadjikasa te kìdel o mangipen e djenendar.

“Kana sas shtarbershengi, o trebutnipen mire manusendar – i Carmen Amaya mothovdjas jekh var e djurnalistenge – ingjarel man te kerav buti o angluneder var ando jekh tiknorro barcelonikano Kafe.”

Xànri po xànri, lako bikarmukerdjover chand te khelel shìrdel te avel prindjardo ande flamenkikane berne. Muj mujesa, sar o feder marketing, boldardjas la ando jekh objèkto kotar o interes e kamavnenge aj e bisnesmanushenge. E verver tablào kotar o baro katalikano fòro kamènas la kàste avel ande lenge trùpe: Villa Rosa, Taberna del Manquet, Cangrejo Flamenco, Taurina aj Casa Escaño, si varesave tablào so akharen la. Atòska lako artistikano anav sas: “La Capitana” (I Kapitan).

O Sebastián Gasch, flamenkikano kritìko aj arakhno e talentonge, haljarel la kadial:

“[...] I Kapitan, maripnasko anav asavesa plachal lake te shunavel pes i tiknorri Carmencita, si jekh biacharutno chand kotar jekh ‘uzho rat’. Kana khelel tragavel pes kotar e pindre dji ko shero, bangjol pes, bondjarel pes aj ushtel pes pherjasuno barikanipnasa, aj lake absinune pindre demen kashukjardjover xoliasa, dili kotar o in crescendo kotar i gitàra, ando jekh dilipen bikompasesa, so liparel o rugipen kotar o kalengo jubileum, savaxt agordino e rost agoresa kotar jekh pharrjovni tordin.”

Sebastián Gasch

Avel o bersh 1929 aj i Mashkarthemutni Eksibìcia kotar Barcelòna. Mashkarthemutne paviliònura len andre mìlja ta xiliàda e vizitatorienge aj, mashkarlende, o Andaluzikano Pavilium kaj o gitarìsta Miguel Borrull tordjarel jekh tablao aj lel i famìlja Amaya vi La Capitanasa sar sherutni buti. Jekh sakodivesutni buti aj palal, ratiate, maj buteder buti ande aver gilavutne kafende trujalipnastar dji ke, sar savaxt, dishjol o dives.

“Tiri chajate si jekh but phari buti; no akate [...] nashti aresel kanch.”

Atòska, laki pativ sar nevo moldaj ando flamenkikano khelipen nakhlo pirdal e granicatar aj vi e kritikòria vi e profesionàloria ja e kamarne kamen zorales te arakhen lake shajnimàta. Kadial, o but pativalo khelavno Vicente Escudero kamljas te lèlas laki kompànja te presentuisarelas la ande Khetane Thema; Àma nashti sostar voj sas tikni, nas la atòska dosta bersha, odoleske lako shirdipen ande amerikane phuvja achilo varesave bersha.

Maj sigeder avilo, takaj so, lako avipen ki Madrid. O gitarìsta Sabicas, djantro sar xàri aver kotar o artistikano espanikano panoràma, patjavèlas lako dades kàste mekèlas la te geljas tar i Barcelona:

“Dikh, Chino, sar tu djanes me xànri hakjarav po akava. Tiri chajate si jekh but phari buti; no akate, mashkar akala djenende so na djanen vi na maren pen godji pala akava, nashti aresel kanch [...] Si te ingjares la ki Madrid; okote si manusha ke djanen shukar po akava aj vi djanèna te dikhen la.”

Sabicas

Agoral patjavdo; aresen, dad aj chaj, ko baro espanikano fòro. Palal te kerènas buti xànri vaxt ande tikne tablaos aj fiestake sàle, o entreprizarno Juan Carcellé lèlas la kàste kerel buti ando lesko avindo nevo spektàkolos aj kerel lako djanavipen, bare lavensa, ando madridikano Coliseum. Sasto baxtagor. Kurko po kurko, o teàtro sas pherdo te dikhen Carmen te khelel kòrkorri, numaj nakhavdi deshe gitarensa; akatar, te ushtavel e phalaja aver teatroske sar La Zarzuela aj Fontalba, kaj àba somtherel i skèna e maj bare pativale artisturensa okova vaxtendar: i Concha Piquer aj o Miguel de Molina, mashakar averende.

Lako nevo padmad -xodutno mashkar e shunde artisturja okova vaxtende- sas o kinèma. Avel e direktoresa o Luis Buñuel, kon atòska sas o ejecutìvno produktòri kotar Filmófono. I fìlmo sas anavjardo “La hija de Juan Simón (I Juan Simónki chaj)” aj sas dirigisardo kotar o José Luis Sáenz de Heredia (laki filmogràfia pherdjarel pes 15 filmensa buteder. O palutno -Los Tarantos (1963)- na aresljas te dikhel les agordisardo).

Akava ondimatengo kram, sa ondile ando bersh 1935, ingjaren so i rromani/gitanikani khelavni ovèla prindjardi andi sasti espanikani geogràfia.

Aj, jekhatar, O MARIPEN! E espanikane manushenge djivimàta avènas phagle okova bibaxtalo 18to e djulajesko e bersheske.

Ki Carmen, o xeladikano ushtipen, maladjòlas andi Valladolid, andro jekh artisktikani truj programisardi te khelel kotar i vordorig (nòrdo) dji ki mesmerig.

Sa achavèlas pes. I khelavni phàndel sa lake djilekhavimàta aj, djanavdi kotar manusha so djanen mishtos aj kasa voj pachèlas asave mothovènas la so o maripen ka inkerel but, djàlas karing Lisboa kamipnasa te dromarel ki Sudamèrika. Nakhel varesave divesa ando portugalikano baro fòros djakerindoj laki familjake; Kana savorre si khetane, len o bero “Monte Pascoal” karing jekh lungo eksìlo.

Palal buteder desar deshupandj divesa beresa, aresènas ki Buenos Aires kaj si lile kotar e djurnàla bare elpinasa, tatipnasa aj kamipnasa. Cìra paleder semnosardjas jekh djilekhavipen aj shìrdel ando buenosairesikano Teatro Maravillas, o 12to e decembrako. O baxtagor si absolùto. Jekh djilekhavipen varesave kurkonenge so buxljarel pes duje bershenge. Liparindoj, mestes, ko imperàto Julio Cesar: Carmen Amaya, avili, kheldjas aj vidjavdjas.

Kadial mothovel e lokalone djurnàla o shirdipen kotar lako spektàkulos:

“[...] Shaj te sikavas, angleder aver lavenge, so dikhipen kotar i khelavni aj gilavni rromani/gitanikani Carmen Amaya del bi aver chomunesa sa o moldaj kotar jekh artistikani misal ando chachutno mandaj e lavestar. Tiknorri, bizhaj, sani, lako artja sar khelavni kotar o maj uzo rromano/gitano chand, del axtondjover dikhana save djan kotar i kovli sentimentàlo nòta dji ko pasionàlo tèma, cìrra dìvio aj jekhvaxte erotikano. Amaro fòros dikhljas te nakhel po leski skèna but khelavnja, àma erjati kon sas djanavdi ando Maravillas sas jekh biacharutni khelavni [...]”

Akava chudavno baxtagor ingjarel la te dromarel e maj buteder sudamerikane themende vi baxtale performàncie. Misalake, ando baro foros kotar Mèxiko khelel sarkon dives ande duj verver thana: o Teatro Fábregas aj o tablao El Patio.

Odoleske, akava baxtagorengi vering si la lake reslimàta ande Khetane Thema. Ando bersh 1941, o shundo entreprizarno Samuel Hurok akharèlas la te shìrdel anda Broadway, vi te kramavel i truj ande teatroski vering Love ́s States, vi te djal ke verver Kanadikane fòrurja aj agòrdel -decèmbra kotar o bersh 1941- lake djanvipnasa ando Carnegie Hall kotar New York; jekh teàtro so lelas la butivar sasto pherdo e publikostar.

O pativalo djurnalìsto Walter Terry del avri akava:

“Sas iljardjover, chiljardjover, kamljover i Carmen Amayaki performància erjate ando Carnegie Hall, andi laki palutni performància kotar o bersh. Savaxt i espanikani rromnjorri/gitanjorri sas la jekh pharrjover misùra andi laki zor, àma erjati laki gàla sas maj pharrjover savaxtatar [...].”

Walter Terry

E maj bare kotar o Hollywoodesko aj o New Yorkesko spektàkulos djan pherde ilensa ke lake performàncie: o Chaplin, i Greta Garbo, o Fred Astaire, o Frank Sinatra, o Orson Welles aj but aver. Vi bare manusha kotar o them sar o generàli Mac Arthur, kon dinjas la pativ e anavesa “Pativali Kapitan” kotar o Khetane Themesko Beripen/Armìja vi o themesko prabeshto, o Roosevelt, akhardjas la ko Parno Kher.

Odobor prindjaripen na nakhel bidkhljover vi e kinosko vi e diskografikani industrja: shtar fìlmura kaj lel kotor aj, o vipal gin, e dìskurja so registrisarel telal o sikljaripen kotar o Agustín Castellón “Sabicas”; atòska, lako sentimentàlo djuto (piramno).

Amèrika si ande lake pindre aj Carmen Amaya aresljas ki artistikani durukh. Si dikhli sar i maj bari kotar o flamenkikano khelipen. Si la sa so jekh artìsta kamel, àma ando lako ilo si la jekh kanro so dukhàndilas: avel palpale ki laki phuv, ki Espànja. Vipal, ando lako them, vi mangen la aj vi kamen te plachan lasa.

‘O seripen, o mangipen te dikhel lako devel aj laki phuv, te dikhel lake pashutnen, e serimàta kotar lako chajorripen.’

Kadial, jekh dives, madikh so e djilekhavimatengo brishind aj e barvale ekonomikane haznja so shaj te lèlas, lel i zorali decìsia te irinel. Arakhel pes jekh phagli chel, chorrorri aj trashandi. O palmeripen andjas bokh aj trash; àma naj la dar, palem si lake manusensa aj akava kerel la te avel sasti pherdi. Dulmut Carmen shaj te alosarel kaj ta kana khelel. Kadial, odobor lipardjover sureske kana ka maladjol palem lake chelikanensa, lel i decìsia te djanavel pes, lako spektakulosa “Embrujo Español (Espanikano Choxanipen)”, ando Teatro Madrid kotar o baro espanikano fòros. Nakhel o bersh 1947. Kramavel kerindoj buti verver foronende dji te aresel ki laki sumnali phuv: Barcelona.

O djurnalìsto aj lako admiratòro kotar o lako shirdipen, o Sebastiá Gasch lekhel adalave: “Agoral vi kamljas te irinel. O seripen, o mangipen te dikhel lako devel aj laki phuv, te dikhel lake pashutnen, e serimàta kotar lako chajorripen [...].”

Lako irinipnasa ki Espànja, putrel lake Evròpa. Laki jèkhto tordin si Paris, kaj djanavel pes ando Théâtre des Champs Elysées, o 2to e grastronajesko e bersheske 1948, kaj lèlas jekh somnalo baxtagor; palal aven London aj e aver vasne evropikane forùrja.

Kotar o lako nakhipen ando baro francikano fòros, o djurnalìsto Jean Silvant mekhljas lekhlo ando magazìno “Revue de la Dance”:

“Chaches, o khelipen kotar i Carmen Amaya si opral kotar o artja, voj mujarel i xodutni eksprèsia kotar o artjia, naj la vi thamja vi teknìka aj laki stètika nashti ovel komparisardi e kancheske so isi [...].”

Jean Silvant

Ando London aven ko lako spektàkulos o jèkhto minìstri Winston Churchill ta i thagarni Elizabeth i IIto kon andredel, palader i performància, te baxtjarel la aj del la jekh angali. Akava ondipen kerdjas so The Times dinjas avri jekh fòto akava mothovipnasa: “Duj thagarnja anglal jekh avreske”.

Artistikanes nashti te mangèlas kanch maj buteder; maj dikh so, ondjol jekh chomuni so pherel la e sunipnasa aj del la jekh zorali motivàcia: o Barcelonako Konsìlo phendjas la ke o 15to e februarako e bersheske 1959 ka ovel putardo o Paseo Marítimo (Derjavaki Ùlica) kotar Barzelòna aj okote jekh xaing anavjardi pala late. Lake, so dikhljas sa ando djivipen, kodo sas jekh nevipen pherdo sunipnasa, savo iljarel la, aj vi o bareder plachaipen. Achavel sa e djilekhavimàta so avènas anda odova dives -bi brigasa pale love- aj djal tar sa laki kumpanjasa te putrel laki “xaing”.

Ando 1960, shìrdel jekh xarno aj agorutno deshibersh e katalanikani rromnja/gitanake.Dumut, lako sastipen andredjas ando jekh mosaripnasko drom, xodutno kotar jekh organismosko nashulipen: biandili jekhe gudalo praxanripnasa asavo nastig mekhèlas la te khanchjarel e toksìne so lako trùpo kerdjàsas. Numaj e khelipnasa, sostar odobor khamdèlas, khanchjarèlas e liparde toksìne aj arakhèlas o maj feder drab; ma dikh so, o nasvalipen sas okote aj, e vaxtesa, tezjarel pes. Sajal, vi akava mamujalipnasa voj khelèlas sasti Evropate aj Amerikate -vi si lake zor te registrisarel jekh fìlmo: “Los Tarantos”, nominisardo ande Oscarke Pursaka ando bersh 1963 kasko voj na areslja te dikhel les agorisardo-; takaj i bibaxtalo nasvalipen xal lako trùpo. Khanch shaj te kerel. No Carmen kramavel peski truj dji kana, palal jekh performància andi Màlaga, nashti te djal angleder aj achavel sa e butja. Ma dikh so, maj bareder aj chacheder ilesa, vàdje kerel jekh pramanushikano zordipen te pherel o djilekhavipen e Begurko Konsilosa aj te khelel lachipnaske, bilovensa, kàste o Konsìlo lachjarel e ùlice aj e khera kotar o gav kaj voj alosardjas te nakhel lake palutne divesa. Kheldjas, bikhandindoj e jatren/doktorenke aj agorindoj e phagle gudensa. Si o plautno var so Carmen Amaya si po jekh skèna.

(Begur si jekh espanikano gav andi Gironaki provìnca, thovdo ando katalanikano kotor Bajo Ampurdán, kaj Carmen kindjas jekh umalako kher ja, katalanikanes, jekh “Masia” kamindoj te kerel les lako than te beshel).

Bibaxtales, o nasvalipen djal angle but sigo dji ko o bibaxtalo agor. I Carmen Amaya muljas ke enja ta pandj teharinate o dives 19to e noviembrako e bersheske 1963. Sas la khetanes lako biulavjover rrom aj sa lake famìlja ja “lake manusa”, sar voj plachàlas te phenel.

(Ando bersh 1952, prandisàjljas e santanderikanesa Juan Antonio Agüero (1927-1991), gitarìsta andi laki kumpànja).

O avindo dives, sas praxosardi ando Begurko limoresthan ando jekh parno limòri, kerdo kotar jekh voluntàro grùpo e valkadinenge asave kerènas buti, bi te dingljon, dji te agòrdinjas les kàste lel o trùpo kotar i maj shundi khelavni savaxtendar.

Palal varesavo vaxt (1970), lako mulikano moxton sas ingjardo ko Santanderko limoresthan, kaj hodinel agoral lako rromesa ando lesko familjako baro limòri.

Lako meripen kerel bari konmòcia shundaleste. Lenja e liparimàtendar aj e monografiendar thoven buxle thana andi prèsa, ràdio aj televìsia. Lako artja aj lako djenipen àba si jekh shundalutni legènda.

Sar jekh zumavipen, varesave satara line kotar jekh buxlo aj iljarno artìklo kotar o mexikikano djurnalìsta Genaro María González telo anav “Réquiem por Carmen Amaya (Carmen Amayake Requiem)”:

“[...] Izdràndiljas. Izdravdjas. Liljas sundalutni kategòria sar khelavni poshavdi ando lako artja ta ando lako godorvalipnasko kirlo, bi te ròdel nijekh skenikano avren -so na trebal lake- aj labjarindoj numaj lako plastikano mothovipen. [...] Kerdjas aj virkerdjas, djikaj lake angrustenge malavimàta sar barvalutne chupnidimàta aj kana malavèlas lake khurjensa sas sar jekh kunaki gili.”

So kheldjas na kheldjas les duj vara vipal. Respash te pachas so sas lake so o Ramón Charlo lekhljas leski stròfa:

Genaro María González

“... aj lako khelipen si verver
Umblavel kotar lako suno,
Sar lako ilo xatjarel pes,
No xachando venderesa,
Kotar o uzho rromipen.”

Ramón Charlo

Godjimàta

I Carmen Amaya aresljas ke maj ucheder nivèlja andi popularitèta kaj nisavo flamenkikano artìsturja (gilavipen, khelipen ja bashalipen) aresljas nivaxt. Lako anav -Te dikhle la te khelel vaj na- si prindjardo savorrenge vi ando fanengo shundal vi avriatar. Chaches, mashkar e profesionalurja kotar akava artja, lake artistikane moldaja si bi puchlenge. Buteder, kana àba ando lako than -o khelipen-, te puches e bare khelavnenge ja e khelavnjenge po lenge maj kamle khelavnen, acharen te den jekh anavengo kram umbladel kotar lenge xodutne gundja; no savaxt phenen mashkar parentèsja:

“Mekindoj avri i Carmen Amaya. Voj sas aver chomuni”.

Jekh “aver chomuni” so mandavel: i Carmen Amaya si ando aver stadium kaj e thamia si aver; nasti avel komparàcia lasa. Voj si ando tikno berno kotar e alosarde artistùrja; na te keren artja no te oven artja von xodutne.

Akala manusha biandjon jekhe naturàlo denipen te djanen sar te transmitisaren e xatjarimàta so oven materialisarde, umblavel e surende, mashkaral e verver artja. Ando Carmen sas o khelipen; konkret, somandrunes, sas la o rromano/gitanikano flamenkikano khelipen. Lako khelipen, jekhorro aj verver, na mekel shajutni komparàcia; vi late, kotar jekh performància aj aver. Odoleske sas bishajutno te mekel skòla: lasa biandjol aj lasa merel.

Jekhvaxte, lako isipen avel sikavdo kotar jekh phendli: del avri laki bitrupeski godi. E aver moldaja so del la o djivipen nakhen ko jekh dujtikano plàno. Vashe e trebutne zor aj kamimàta, Carmen arakhel len andi laki famìlja, kon sas trujal late biachavdes. Lake manushensa dromardjas sathanende; sas laki energiaki xaing, bazutne laki asake te ovel: te khelel.

Rights held by: Gonzalo Montaño Peña (text) — Nicolás Jiménez González (translation) | Licensed by: Gonzalo Montaño Peña (text) — Nicolás Jiménez González (translation) | Licensed under: CC-BY-NC 3.0 Germany | Provided by: RomArchive