O Veijo Baltzar (* 1942) si jek pioniro e romane literaturako – na numa an Finska, nego vi an avere thema. Lesi bući inkludil diverzni literaturaće žanrura, sar po eksemplo novelura, poemura, libretura thaj teatrose kotora. An pire anglune publikacije an e 1960-utne breša opisil o Veijo Baltzar kompetentno o phirimaso trajo e Romengo thaj vi lendje tradicije thaj adetja. An »Verikihlat« (verbalno ›Ratvalo maripe‹, 1969) vov anel pe debata po eksemplo e rateso iripe.

An »Polttava tie« (verbalno ›Phabardo drom‹, 1968) o Veijo ramol paj participacija romane askerendji pe finsko-sovjeticki konfrontacije an o dujto ljumako maripe, so vov dikhel sar semno lendje državljanstvoso. An o novelo jek phuro Rom mothol, sar piri familija, ćhere, musaj sas te marel-pe kontra o rasizmo, džikaj vov, po fronto, riskirisarda piro trajo pala o finskako narodo.

An »Musta tango« (verbalno ›Kalo tango‹, 1960) vov mothol pa o sakodjiveso trajo jećhe biciljose romane ternimaso an jek foroso trujalipe. O protagonisto, o Elias, sao barilo an jek čorivane čhavorengo ćher, si na numa mirjano an e društvoso majoriteto, nego vi an piri romani komuna. O autoro tretil o phučipe jećhe autentičnone romane identitetoso: sikhael o trajo katar e šorutne protagonistura, sae arakhadon an jek in-between-pozicija maškar e majoritetosi thaj e minoritetosi kultura (Kopsa-Schön 2002).

O stilo katar o Veijo si maj butivar realistično, iako lese novelura inkludin vi melodramatični thaj poeticki elementura. E novelura sikhaven vi jek baro džanglipe e romane folkloroso, po eksemplo an »Käärmeenkäräjäkivi« (1988). Ekscerptura katar godoja misteriozno kriminalosći priča anda jek čordo bar nakhadile pe englizicko čhib e titulosa »The Snake Trial Stone«. Kathe o autoro thol vi phučimata pa personalno thaj kolektivno etika.

Po početko katar o 21. šelutno breš, o Veijo Baltzar bolda-pe katar e priče individualnone romane protagonistondje sa maj but karing epični opisura katar romane mitologije thaj garudi historija. An »Phuro« (2000) našti te definiril-pe jasno ni e akcijako than niti e akcijaći vrjama, godo akcentuil e temengo univerzaliteto. O Veijo Baltzar ramol pa o konflikto maškar e tradicije e Romendje thaj e materialistično majoritetosi kultura.

E novelosa »Sodassa ja rakkaudessa« (verbalno ›An maripe thaj zaljubime‹, 2008) o Veijo Baltzar mandjel te sikael paćiv e Romendje viktimondje katar o nacijengo režimo. O protagonisto si o posotjari Kastalo, sao predživisarda e koncentracijaće logorja:

»[...] Te del o Del, te vov, [o Kastalo] jek djive ka avel spomenime an e literaturaće naukaće buća pe jećhe thanesa e židovickone viktimonca.«

O autoro sikael an jek privatno studija e titulosa »Kokemuspohjainen filosofia« (verbalno ›Filosofija pe eksperiancaći baza‹, 2012; pe englizicko čhib »Towards Experiential Philosophy«, iklisti 2014), kaj arakhadon an Evropa dži adjive but holokaustose vurme an o minoritetongo tretmano.

O Armas K. Baltzar analiziril an pire novelura »Sadeaika« (verbalno ›Bršindesi vrjama‹, 2007) thaj »Katuhaukat« (verbalno ›Ulicaće sokura‹, 2009) socialni ekskluzijaće mexanizmura. Pak lese buća ni mothon na numa pa Roma thaj lendje identitetose phučimata. An »Sadeaika« o kamlipe maškar invalidura si an o fokuso – jek tema, saji retko arakhadol an e finlandosi beletristika.

I Kiba Lumberg (* 1956) teljarda pire autorkaće karijerasa po početko katar e 2000-utne breša. Jek pala avreste voj publicirisarda trin novelura, sae ikliste sar trilogija an jek knjiga an o breš 2011: »Musta perhonen« (verbalno ›Kali paparuga‹, 2004), »Repaleiset siivet« (verbalno ›Parrade phaka‹, 2006) thaj »Samettiyö« (verbalno ›Sometosi rjat‹, 2008). I čhej Memesa mothol, katar piri perspektiva, i sudbina jećhe čore romane familijaći, saji trajil an Finskako istoko an e 1960-utne thaj 70-utne breša.

I trilogija si o literaturako patreto jećhe artistkako thaj laće evolucijako: Već po početko pire karijerako i Memesa participirisarda pe artaći bijenala an Venecija, kaj voj simbolirisarda e represija e romnjandji jećhe tradicionalnone fustanosa e Romnjango, so sasa xovardo čhurendar. Godoja artaći bući šaj te avel interpretirime sar fikcionalno instalacija katar e Kibaći [participacija pe bijenala an Venecija an o breš 2007: Link_intern visual_arts?]. Djinatorja katar laći grupa kritikuisarde, kaj voj opisil e agresija, vi an laće novelura, thaj vi an laći arta. I trilogija analiziril kritično e heteroseksualni zoraće strukture, sae »opresirin e manušikane čačimata pe sa o them«, numaj an bute recenzije ni haćardili i importantno rola katar o lesbijako Memesako identiteto (Lappalainen 2012, Gröndahl 2010). An i trilogija, sunese sekvencije ćhinaven e realistično fundosi pozicija fantazijaće elementonca.

(Auto-)Biografije

An piri biografija pa o muzićari Henry (Remu) Aaltonen (* 1948), e prostone titulosa »Remu« (2016), o Markku Salo fajdil intensivno i »Remo-čhib«, saji o Remu Aaltonen izmislisarda thaj saji akhardi si pala leste. I biografija opisil vi o čoro čhavoripe katar o Remu Aaltonen an o foruco Espoo, kana sasa te trajil lese familijasa an jek trenoso vagono, thaj sikael vi leso uspešno karijera sar »king of Finnish rock ‘n’ roll« (»Thagar katar o finskako rock ‘n’ roll«).

O autobiografiako raporto katar o Armas Lind (1928–2017) »Caleb – romanipojan evakkotaipale« (verbalno ›O Caleb – e našaldesi historija jećhe romane čhavoresi‹, 2004) perel vi pe finskaći thaj vi pe švedicko-finskaći literatura. I knjiga mothol po impresivno modo paj bokh thaj pa o brutalno tretmano jećhe romane čhavoreso an o foro Sortavala. I Sortavala sasa e finskaće Romengo »šorutno foro« an e 1930-utne thaj an e 1940-utne breša.

»Caleb« si jek historično patreto e romane kulturako an regijono Karelija. I Karelija araćhel-pe maškar e adjivesutni Finska thaj i Rusija, thaj si dži akana majzala pindžardi. Pala e marimase čingara maškar i Finska thaj e Sovjeticki thema (1939–44) xasardi e karelijaći romani komuna piri socialno mreža thaj piro trajoso fundamento, po eksemplo pire profesije sar kovača.

»Käheä-ääninen tyttö. Kaalengo tsaj« (verbalno ›I čhej e taxome glasosa‹, 2009) katar i Riikka Tanner thaj i Tuula Lind ramol pa e Romengo tretmano an e 1950-utne thaj 1960-utne breša, sao sasa jek separacija sar *apartheid*. E Tuula Lind mothol pa piri trajosi historija thaj pa e traumaće eksperiance an jek čhavorengo domo. Laći biografija ćerdol jek mothodipe, kana i autorka javil katar piro trajo sar čorani thaj narkomanka, saji, po agor, aresel an o phanglipe. Maj dur voj ramol pa o džungavipe e politikaće Romengo haćarimaso an e 1960-utne thaj 1970-utne breša.

I knjiga katar o Rainer Frimans (* 1958) »Miehen tie« (verbalno ›Siklimata jećhe manušese‹, 2008) phandel bižaj kulturaći thaj socialno kritika e samo-eksaminacija. I bući diskutuil e terne Romendje problemura thaj kritikuil pe isto vrjama o romanticizmo an i romani kultura.

Čhavorendje knjige

I paramičendji knjiga katar o Veijo Baltzar, »Mustan Saaran kristallipallo« (verbalno ›I kristalosi kugla e kale Saaraći«, 1978) mothol pa o rodipe pala lačhe etički atributura sar, po eksemplo, godjaveripe, empatija thaj jertipe. An piri knjiga e titulosa »Romaniukin satureppu« (verbalno ›I paramičendji trasta katar o Romaniuk‹, 2001), e Inga Angersaari opisil o transfero e kulturaće memorijako pe aver generacija. I knjiga katar e Helena Blomerus, Satu Blomerus thaj e Helena Korpela, »Rassako reevos. Yökettu« (verbalno ›Raćaći barepojraći‹, 2017) mothol realistično, pe dijalogosi forma, thaj inkludil vi diverzni vaćarimase role. E bući opisil svako-djiveseso trajo e romane čhejaći, e Miraći, thaj laće familijaći, sae si integririme harmonicko an e majoritetoso društvo (Sinko 2010). Godo si jek nadako razlogo, te o finskako društvo ćerdilo maj diverzno pe kulturaći sama an e 2010-utne breša.

Konkluzija

E romane autorura thaj autorke an Finska mothon pa daramaso čorope. Lendje knjige ramosaren, sar e Roma peren avri katar saore socijalni sigurnostose mreže thaj opisin, sae strategije si e Romen te predživin. Sikhadol, kaj e baza e romane identitetosi si pe jek rig e tradicijaći kontinuacija, thaj pe aver rig sikhadol, kaj o trajoso modo varesave Romengo parugjol (Gröndahl & Rantonen 2013). But andar godole romane autorura thaj autorke anen pe debata e traumaće eksperiance katar romane čhave an bejatondje domura an e 1950-utne thaj 1960-utne breša. Vi i zajedničko historija saore finskaće Romendji, thaj vi e dragoceni svjedočanstvura pa o holokausto, garudine dži adjive, thaj vi e eksperiance e našade manušendje: sa godola teme si impresivno prezentirime thaj dokumentirime an e finskaći romani literatura.

Rights held by: Eila Rantonen (text) — Mozes F. Heinschink (translation) | Licensed by: Eila Rantonen (text) — Mozes F. Heinschink (translation) | Licensed under: CC-BY-NC 3.0 Germany | Provided by: RomArchive