Maśkar godǎvera ʒantre gaʒe thaj dile palpalde Rroma so i etiketa Rroma ućharel jekh buxli seria ververa grupe. Akala grupe naśtin te oven khetane tela jekh khetano denominatori: “Akia godǎθar nikaldi komuniteta na ulavel nijekh khetani ćhib (sadaj jekh but tikini komuniteta vakerel jekh maśkar-o śel ververa dialekte rromane ćhibǎqe save naśtin te xaven jekh-avres) kultura, religia, identiteta, historia thaj vi etnociteta.” (Kovats, 2003)

O akanutno dikhipen pal-e Rromenqi inkluzia prdal jekh politika e ververimatenqi si lili katar-o Epstein (2007) thaj akharel e fotografiko reprezentacie e rromenqe kolektivaqe. Sikavde katar-o maśkar themutne organizacie and-e politikane artikle thaj kujbovǎ, o fotografiko reprezentacie zumaven te sikaven e Rromenqo kolektivo portreti sar jekh simplifikacia, jekh sigmatizacia thaj varekana jekh racializacia, kerel e ćororrimasθar jekh etnicizacia (Surdu, 2016). Me zumavav dureder analiza e akala deskripsiaqi prdl-i fotografia thaj i kategorizacia and-e statistike sar duj ulavde thaj palem varesar phandle sar praktike save kiden e Rromen grupe-grupe.

Te keres e Rromenθar jekh dikhlover populacia, naj nisavo nevo projekto. But e berśenθar jekh populacia “Gypsy” sas angl-o oblektive e ekpertonqo. Odolesθar mangav te sikavav akate i res sosqe kamas te keres e Rromen dikhlover, p-e laqe texnike, supozicie thaj racionalizacie thaj vi and-e relacie e ekspertone praktikençar sar o ʒantre keren populacie, misalaqe ginipen e populacienqo. Miri argumentacia si sar po tele: ʒikaj nane nisavi koherento rromani grupa thaj ʒikaj o individualo identitete si bi aćhadunes and-o flukso, jekh rromani grupa naśtin te ovel reprezentuime, malavdes and-i fotografia sar jekh savorripen. Palem, and-o nakhlipen, fotografienqe koleksie save zumaven sas te keren “Gypsienqe” portretǎ (thaj pal odova Rromenqe) portretǎ sar jekh grupa sas kidime khetane. Vi o Rroma sas ginde and-e populacienqe ginimata kana perel sas and-o “ćaće” reprezentacie e “socialone truposqe”. Miro dikhipen si so, ma dikh o zuralo ververipen e grupaqo ambrelaqe, jekh khetani vizia e Rromenqi kerdinenqi rasa, sar śaj te dikhas la vi and-e fotografie vi and-e statistike, phandel i fotografia e populacienqe ginimatença sar labno vaś-i produksia “Gypsonenqi/Rromenqi sar grupa”.

Paćal mo ilo so si te sikavav prdal-o misala po tele so e “Rromenqi fotografia” thaj “rromane ginda” save sol duj niklǒna kotar jekh policiaqi metoda identifikaciaqe, sas kidime anda jekh kotar ekspertonqe vizia, savi jekh kolektivo vizia del sar informacia. O punctum (Barthes, 1980) e viziaqo, e dikhimasqo, ulavdo katar-i fotografia thaj e populacienqo kidipen, si i kreacia jekhe relacionalo objektosqi p-i baza e rasaqi savi si irime and-e ʒantrikane praktike thaj “ćhudini avrial kotar-o fakto thaj i fiksia”. (M’Charek, 2013)

I fotografia bute deśiberśençar sas dost e fizikone antropologiaqo thaj akava kotar-o śird e historěnqo pe sol duj umala and-o maśkar-e deś-enǎtone śeliberśesqo, thaj sas dikhle sar jekh idealo labno kaj te astaren i rasa anda jekh distinkto kunǎrdover, pinʒardǒver thaj bi paruvdǒver racialo tipo. Sar gasavi, i fotografia sine labǎrdi sar jekh labno racialone klasifikaciaqo p-i baza e antropometrikone kunǎrimatenqi e truposqe kotorenqiri thaj e morthǎqe rangenqeri thaj vi o kontekstualo elemente e gadenqe, thaj objektonqe save sikaven sas i profesia, o khera thaj e ʒivdimasqe avera aspektǎ.

Kaj te das jekh misal/egzemplo, i koleksia e fotografienqi and-o Svedikano Themutno Instituto vaś-e Rasaqi Biologia (Swedish State Institute for Race Biology - SIRB), kidina jekh albumi pal-o “Rroma thaj lenqe palavinde” sar jekh kotor anda jekh buxlo racialo (12000 fotografie) taksinomiko bute berśenqo projekto savo ulavel sas o trin śerutne rase, (“Nordiko”, “Disǔtni Baltiko”, thaj “Lapiko”/Kamikani), thaj “Ʒuta”, Belgiaqe “Wallonǎ”, “Gypsies” thaj mikhle tipǎ sar tikneder rase (Kjellman, 2014). E tasfirenqe metode thavden vi kotar-i antropometria thaj o socialo dokumentaro tradicie thaj kidisajle and-o SIRB thaj lesqo eugenisto fotografiko projekto, savo aćhilo efektivo ʒi k-o palutne berśa 1950-to pala so phenel o Kjellman (2014). O manuśa paćan sas so śaj te drabaren sas direkt o fotografie odolesqe so o fotografie sine dikhli sar jekh texnika bi intervenciaqo par excellence, ʒikaj na kerdǒl sas pe laθe manuśikani manipulacia (Barthes, 1980; Sontag, 1973).

Palem, and-o nevo śeliberś, o ʒantrikane kulture śirdine te ulaven o vizuale strategie labǎrde kaj te oven buteder paćadǒvera kana kiden sas manuśen pal-o racialo grupi. O fiziko antropologistǎ thaj manuśikane genetisistǎ vazdine pumari vizualo persuazivo strategie sar kerdǒla portreto e manuśikane ververimasqo dindor buter abstrakto vizualizacie sar “mape, tabele, ćitrimata, diagrama, familǎqe thaj filogenetike rukha” varekana paś-o fotografie (Lipphardt, 2015). Palem, o fotografie sine dikhli dureder sar jekh labno mekanikalone objektivitetaqo madikh so kamlǒl sas pes angleder te ovel jekh siklǎrdi vizia kaj te ulavdǒn, te kidinǒn, te dikǎrdǒn, te phanglǒn khetane, thaj te interpretuisaven o etniko racialo fotografiko profilǎ.

O aver projekto te kidinǒn manuśa and-o etnikane grupe sar keren sas populacienqo kinimata, save keren sas dikhlǒvera e etniko grupe vi ov mangel sas jekh seria aktivimata angla so te aresel k-o “objektivo” etniko ginimata: te pherdǒl i godǐ e manuśenqi, metodiko pustika vaś-e populacienqo ginipen, liste etnicitete thaj kodǎ, instruksia, kodacienqe thaj post-kodacienqe kategorie.¹

Madikh so naśtin te keres rromane grupenqe portrete (sar naśtin te kerdǒl avera kolektivo portretǎ avera grupenqe) and-o fotografie, i vizualo reprezentacia jekhe “Gypsy/Roma kolektivosqe” si historik, but prezento thaj ćaćutne. Akava śaj te dikhǒl and-e fotografienqe koleksie pal-o “Roma” ja “Gypsy” kerdine katar ververa aśa thaj labǎrindo ververa ekspertizaqe tipǎ: krimonolgo, eugeniko, fizikalo antropologiaqo etnografiko, medikalo, źurnalistiko, thaj vaś-o ʒamavipen e industriaqo maśkar averenθe.

Ʒikaj o fotografǎ save kamen sas te keren e Rromenqe fotografie/portretǎ sar jekh grupa arakhlǒna anda but ekspertizaqe umala, ververe logikençar thaj praktikençar, me na kamav te sikavav xorikanes gasave fotografie prdal sa o umala and akava artiklo. Misalençar lile kotar-i fiziko antropologia i forensiko fotografia thaj e populacienqo ginimata, mangav te irinav anda jekh problema o vizie save keren racialo e manuśenqo kidipen and-i rromani tema.

Zumavav te dav anglal k-o pućhipen: save vizie sine thaj kerdǒna kana kidinǒl jekh rromano kolektivo prdal-i fotografie? Save si o epistemiko supozicie thaj kondicie save keren śajutni o kidipen gasave fotografienqo e Rromençar. Savi rola khelel i siklǎrni vizia kana kerdǒn “fotografie e Rromenqe” kaj te dikhǒn sar objektivo? Save afekte anel i “fotografia e Rromenqi”?

Dikhindor bange jakhença e Rromen prdal-i fotografia thaj e populacienqe ginimata

Policiaqe metoda identifikaciaqe, sar mothovel o Sacks (1972), poślǒn p-o śajutnipen te nikalas intuiciaça śajutne krimǎ katar-o “manuśa save si biduśle/suspektǎ ʒene”. “Populacie” “biduśle dikhǒmasqi” si kerde katar-i policia savi moldel o “moralo karakteri” e ʒenenqo p-i baza lenqe dikhlǒvere misurenqi. P-i baza gasave “biduśle populacienqi”, e policiaqi doti śaj odolesθar te mothovdǒl sar o “śajutnipen te labǎren e ʒenenqe dikhlǒmasqe kaj te ulaven odulen so pala kasθe śaj te kerdǒl investigacia” (Sacks, 1972). Vi avdǐves “biduśle populacie” si and-o maśkar e policiaqe investiciaqo: i policia masarel thaj dikhlǎren gasave minoritetenqe somʒenenqi identiteta and-i Evropa, maśkar lenθe vi e Rromenqi, butivar buteder desar avere manuśenqi. (FRA, 2010)

Kotoral i etniko profilacia e Rromenqi e policiaθar niklǒl kotar purane historikalo ekspertenqe praktike e objektifikaciaqe thaj kantifikaciaqe prdal-o fotografie thaj populacienqe ginimata. Śaj te paćas te irines e Rromen anda jekh biduśli/suspekto populacia, mangel vi jekh kolektivo vizia, - na sadaj jekh ekspertiza e policiaqi. Sar dikhlas o Sekula (1986:6), i fotografia kana phiravdǒl e policiaθar sine dikhli sar instrumentalo and-i deskripsia e kriminalone “karierenqi” “cirdindo i sama e avere themutnenqi kaj te keren pumare śtar aj te arakhen krimenqe kandidatěn”.

And-i avguni historia e fotografiaqi, fotografie sine lile ja labǎrde e policiaθar anda laqi identifikaciaqi buti. Śirdindor kotar-o dujto dopaś e deś-enǎtone śeliberśesqo, i fotografia sine labǎrdi e themesθǎr kaj te kidel dokumentacia, te dikhlǎrel, thaj te kontrolonel sofora bareder gind phirutne ʒenenenqo (Sontag, 1973). Amborim o angluno labǎripen e fotografienqo kaj te keren e phirutnenθar jekh « biduśli populacia » śirdinas and-i Śvajca/Zvicera kotar-o berśa 1852-1853. Akia avguneder koleksia policiaqi fotografienqi kaj isi duj śel thaj biś portretǎ phirutnenqe arakhlǒla and-o Federalo Arxive e Śvajcaqi/Zviceraqi. O fotografie and akava konteksti sine labǎrde te anen identitetaqe dokumentǎ e ʒenenqe save na sine len Śvajcaqo/Zviceraqo themutnipen – akia grupa dikhlǎrdi e policiaθar sine te ovel pinʒardi paleder pal-o anav “Yenische” (Meyer and Wolfensberger, 1998) thaj dikhli nesave ʒantrenθar thaj policiaqe ekspertenθar sar jekh kotor and-i grupa ambrela Rroma.

Nesave e fotografienθar anda akava eksperimentalo arxive pal-o thamipen sine len res kaj te beślǎren e phirutnen kaj te kerdǒl pala lenθe investigacia sar grupa. Sine vi tasfira pala lenqe profesie misalǎqe (Jäger, 2001), odolenqe so khuven sas sevlǎ, (save keren sas ore/vaxtana thaj kola), thaj objekte vaś-e specifiko profesie jekh sevli anda jekhe fotografokuime juvlǎqe vasta kaj te phandlǒn ʒene e grupenqe prdal-i profesiaqi reprezentacia. Isi vasno te thovas emfaza akate p-o miazoipen maśkar e policiaqo dikhipen pal-o “Gypsy/Roma kolektivo” thaj nesave akademiko thaj administrativo praktike save keren klasifikacia thaj kidipen e populacienqo. (Surdu, 2016)

Sar dikhlǒl kotar-i avindi misal, o kidipen e kolektivesqo na mangela sofora o fotografie te keren grupacia trujal dikhlover misure, bas isi te ovel jekh siklǎrni vizia kana kerdǒna populaciaqe ginimata. Nakhindor and-e Hungariaqo thagaripen and-o berś 1893-to o angluno specialo kidipen e “Gypsonenqo” kerdo statistikenqe demografiaqe thaj etnografiaqe phirnenθǎr, paś-e policiaqo aźutipen, poślǎrdǒl sas p-e racialo dikhipen pal-o jekhipen thaj o ververipen save sas nikalde katar-i racialo ʒantripen thaj p-e aver rig parvarel sas les. Pal akava dikhipen e populacienqo ginipen sine te ovel kerdo labǎrindo observasionalo metode, viz o manuśa save miazon sas po “antropologiqo misure” e “Gypsonenqo” sine ginde sar “Gypsies”.

Sar o manuśa save ginde i populacia, na sine len kunǎrimasqe labne pumençar, śaj paćaj so i “racialo misura” jekh kaledere mujesqi phandli e “nomadizmoça” aresel sas lenqe sar indikatorǎ kon si “Gypsy” thaj kon naj. Madikh so o ginipen and-o berś 1893-to sine les jekh motivacia katar jekh kriźa pal-e “Gypsonenqo” phirutnipen, akala kategorie sar phirutne save sas kerde and-o ginipen sine xàca/cëra po but desar trin procento buteder desar o ʒene ćaćutnes ginde (Johnson, 1998; Havas, 2002). Palem, varesave ʒene odovaxte sine len profesie save mangen sas lenθar te phiren thaj na sine akharde phirutne ja “Gypsies”, odolesθar o vizualo dikhlǒpen sine jekh klidi savi kidel sas len and-o “gypsikone” grupe.

O praktike e policiaqe identifikaciaqe thaj fizikone atropologiaqe sine phandle sar dujore projekte katar-i inforacia so dina sas e deś-enǎtone śeliberśesqe racialo ʒantrimata save zumavel sas te kerel e manuśenθar jekh klasifikacia p-i baza e fizikone misurenqi. Sar phenel o Sekula (1986), e policiaqe fotografie historik ćitren teknike thaj supozicie katar-i fiziognomia thaj i frenologia, vipal xainga save parvarde o fiziko atropologiko fotografie. E policiaqe o avrutne sine o avera e antropologistonqe : Sine dikhle xurdikanes kotar-o vipal dikhlǎripen ekspertonqe and-o trupo thaj vasneder and-o muj. Maśkar-e vaveresqe trupesqe kunǎrimata, e morthǎqi rand sine buxles labǎrdi sar indikatori jekhe racialone tiposqo, savo sas andre ćhudino e antropologistonθar save keren sas studie thaj fotografie pal-o “Gypsies”. Akala antropologistǎ thoven sas i emfaza buteder and-o “nomadismosqe” elemente (misalaqe grasta thaj cexre), gada thaj avera kontekstualo xurdimata (sar misalaqe sar kerdas e Śvajcaqo/Zviceraqo antropologisto Eugene Pittard, savo sas vi presidento and-o Gypsy Lore Society thaj savo kerdas fotografie “Gypsies nomadenqe” and-i Rumania).

Paralel e “Gypsonenqe” ginimatença sar kerel sas i policia (misalaqe and-o berś 1895-to o themutno ginipen e “phirutnenqo”, boheměnqo thaj manuśenqo bikheresqo » and-i Francia, thaj e “Zigeunerenqo” ginipen and-i Bavaria and-o berś 1905-to kaj sine vi fotografie katar-e policiaqe arxive), o fizikalo antropologiqo koleksie e “Gypsonenqo” sine kotor anda jekh bute berśenqo ʒantrikano projekto. P-e longue durée (ućhe vaxtesqi) ginimata e “Gypsonenqo” kerdine e policiaθar, poślǎrdǒn sas p-e jekh ekspertonqo koncensus (savo sas zurǎrdo and-o nakhlipen sar vi avdǐves nesave ʒantrenθar) so o “Gypsies” na sine savorre ginde and-o normalo ginimata thaj so ni lenqe xodutne deklaracie ni i ćhib so vakeren sas sine paćandǒvera indikatorǎ kaj te formuil pes jekkh “Gypsy/Roma group” (dikh Surdu thaj Kovats, 2015; Surdu, 2016). Odolesθar, themesqe bare raja thaj ʒantre dikhen sas (thaj nesave lenθar vaʒe dikhen e policiaqe metode e identifikaciaqe (misalaqe vizualo inspeksia, grupacia pal-i profesia, socio ekonomiko statuso, beśipen and-o rromano pero thaj kola) buteder paćandǒver, kerindo e “Gypsonenθǎr” thaj paleder e Rromenθar jekh biduśli populacia savi garavel pes pala xoxamne identitete.

Akia logika bipaćaimasqi nakhavdi and-i praktika śajardǎs te kidel pes so śaj te ovel i paleder koleksia policaqe antropologiaqe fotografienqi and-o zumavipen te fiksuil e “phirutne populacienqi” identiteta kaj te ovel lokheder dikhlǎrdi. Khetani e antropoligone kunǎrimatençar, save sine nakhavde anda jekh xarnǎrdi sistema notaciaqi savi sikavel sas avri e truposqe kunǎrimata anda jekh teksto, o akhal akhardo portait parlé so nikaldas o Bertillon vaś-i identifikacia “aćarutne” kriminalenqi, i fotografia kerdili jekh buxli uzualo teknika vaś-i dokumentacia e kriminalone arxivenqi k-o agor e deś-enǎtone śeliberśesqo. E Bertillonesqi antropometriko sistema phandli e standardizuime policiaqe portreteça (muj anglal thaj profilo), sine kerdi kaj te ovel individualizuime thaj dekonstruktuime o kriminalo tipi vaś-e klasifikacienqi praktika thaj policiaqo dikhlǎripen (Sekula, 1986). Palem, madikh i intensia e individualizaciaqi, i Bertillonaźa śajardǎs te phirel dureden policiaqe praktike profilaciaqe vaś “kriminalo tipǎ” (Hagins, 2013). Biś berś pal-o śird e Bertillonaźaqo, o nevi policiaqe metode identifikaciaqe sine implementuime kaj te ulavdǒn krigal te oven identifikuime thaj opral dikhlǎrde o ʒene aj familie save traden sas jekh phirutni profesia.

Sar kotor e kontrolaciaqo e ververutne ziandvale klasagerenqo, e familǎqo ID lila akharde carnet anthropométrique d'identité, nomades sine avridine and-i Francia and-o berś 1912-to sar evidensa kolektivone identitetaqi (specialo identitetaqe lila sine mangle and-i Francia kota-o gens du voyage ʒi naćirla). I policiaqi fotografia sine jekh indikatoro e phirutnenqe zianvalimasqo, śeral odulenqo savo na sine len themutnipen, ama vi e polikane duśmaněnqo, anarxistenqo, thaj revolucionarenqo, ćhorǎrde gavutnenqo thaj proletariatesqe somʒenenqo save paruven sas butǎ thaj thana. Nesave maśkar odolenqe kaj sine identifikuime sar nomads ID pal-i francikani tham e berśesqi 1912-to, sine bićhalde and-e butǎqe logora na but deśiberśa paleder thaj avera sine bićhalde and-i nazistikani Germania. Gasave specialo ID sine palem avridine and-o berś 1917-to and-i Ćexoslovakia vaś-o “Gypsia”, maśkar lenθe but isi te oven sas viktime e nazistikane eksterminaciaqe p-i baza e racionalone klasifikaciaqi.

Pinʒarindor akate so e policiaqi vizia thaj e kategorizaciaqe praktike sine esencialo vaś-i socialo formacia e “Gypsy” grupaqi na mandavel so te na pinʒares i buxleder abaniko e ekspertizaqo thaj e politikalone semaqo save akana dikǎren e Rromen and-o focus, ni te aćhovas dur kotar-e akanutnesqi historia.

Mi palutni ekzempla/misal si referencia e naćirlatune ginimasqe, so kerdilo and-i Rumania and-o berś 2011-to thaj savo kidinas jekh baro gind ʒenenqo save na kamle te mothoven pumari identiteta and-o pućhipen pal-i etniciteta. Miri interpretacia si so akala ʒene na kamle te sikaven pumari identiteta telal jekh etniko etiketa sar jekh rezistensa mamuj e themesqe kategorizacienqe praktike, so na kamle te “dikhlǒn sar jekh them” (Scott, 1998). And-o kontrasto mire interpretaciaqe, nesave socialo ʒantre and-i Rumania, thaj avere manuśa (save keren komento online), irinde e ginimatesqo arakhimata anda jekh okazia te kerdǒl etniko etiketa anda lenqi opinia, so buteder desar 1.200.000 ʒene save na dine anglal e etnicitetaqe pućhimasqe sine Rroma save zumaven sas te garaven pumari “ćaćutni” identiteta, thaj dureder lindor len sar jekh etniko biduśli grupa. Akia ekspertonqi ineterpretacia, savi sine dikǎrdi katar jekh politiko eksperto konsensur so o Rroma si masiv ginde teleder desar si ćaćimasθe and-i ginimata, poślardǒl anda jekh racalisaciaqi vizia e etnicitetaqi, (Surdu and Kovats, 2015): dikhlǒvera misure, socialo statusi thaj o beśipen anda jekh pero segreguime si o anglune elementǎ, sar but paśe karing-e policiaqe thaj e antropologiaqe fotografie sar vi i gindimata e “Gypsonen” sar ginel len i policia.

Note and-o than e konkluziaqo

Ʒala mi godǐ jekh konversaciaqe so kerdom naćirla pal-o Rroma thaj lenqe fotografie jekhe amaleça. Phendas manqe “sar tikno raklo kana dikhav sas prdal-e familǎqe albumǎ me dadeça thaj me diaça, phenel sas manqe butivar, ‘akava si jekh papu tiro’. Thaj pal odova nakhen sas k-o liparipen lesqe ʒivimasqo thaj ʒnimasqo. Serav so jekh phende manqe ‘akava si to papu rrom’”.

And-e familiaqe albumǎ, e familiaqe fotografie na aven tela jekh etniko etiketa. Miro amal thaj lesqo papu si and-i direkto relacia. Nane len aver forma grupaciaqi, aver desar te oven somʒene and-i vipal familia.

Palem, akanutne rromenqe identitetaqi policia xolǎrel dureder i societalo divizia, zurǎrel i vizia e Rromenqe grupacienqi pal-i rasa thaj ironikal śaj te parvarel o racizmo prdal jekh godǐdipen thaj politike save zumaven te maren pes mamuj o racizmo. (Kovats, 2003; Tunali, 2011).

Te pinʒares so o kerdǒpen e dikhlǎramtesqo vaś margenalizuime ja avrićhudime etniko ja racialo grupenqi nane te ulaves anda mamujutne faksie progresivonen thaj konservativonen. O Phelan priarel o zoralipen and-o bisikavipen e diferencaqo:

“Isi jekh ćaćutni zor kaj te aćhos bisikavdo thaj seriozo limitacie and-i vizualo reprezentacia sar politikani res. O dikhlǒveripen isi jekh feli [...]; akharel o pra-dikhlǎripen thaj thami, ʒivdǎrel vuajarizmo, fetiśizmo thaj kolonialisto imperialo bokh vaś-o therepien. Palem aćhola sar politakalo akharipen. (Phelan, 2005, 6)

Zumavdǒm te anav miri argumentacia so fotografienqe koleksie save sikaven e Rromen thaj kiden khetane e “ćaćutne” Rromen sine dekatar lenqo kerdǒpen objekto eksportone dikhimasqo savo sas labǎrdo anda phandle jekh-avreça disiplinaro projektǎ and-i konstruksia e populaciaqi. O fotografie save sikaven e Rromen butivar kidime katar-e fotografienqo klishe thaj pherdǎrde ginimatençar zurǎrel identitete save si opral p-i phuv, p-i morthi thaj odolesθar nakhen and-i fiksia madikh save si lenqe ćaćutne konsekuensie thaj socialo formacie save avena palal.

Rights held by: Mihai Surdu (text) — Xhivan Duka (translation) | Licensed by: Mihai Surdu (text) — Xhivan Duka (translation) | Licensed under: CC-BY-NC-ND 4.0 International | Provided by: RomArchive