Kàdiz ikjol pes ando Flamènko sar jekh vastno kèndro kotar o lesko keripen aj djamavipen.

Deriavako pòrti aj udar e kinbikineske ta e inmigraciake, sol duj avile sheral kotar e espanikane kolònie ande Amèrika aj Afrìka, kerel pes jekh butechelutno fòros aj jekh chachutno kulturengo hamipen. Akate, e purane avutne musìke (arabikane, djutikane, kastedjanikane aj rromane/gitanikane) dikhen pen ternjardile kotar neve bashimatensa aj ritmosa: sudamerikanike ameroxtonja, afrikane kale aj karibikane pashorate save den avri lenge hatjarimàta lensa purane gilja; aj, sar na, o Flamènko, sar jekh artja panjarel pes kotar akala musikàlo nema te nikalel bareder ekspresivikano barvalipen.

Mishto, ando akava fòros, konkret ando lesko flamenkikano pero maj baro, Santa María (Svunti Marìa), biandili Antonia Gilabert Vargas “La Perla de Cádiz (I Klej kotar Kàdiz)” (o 19to e Baredivajesko e bersheske 1924); rromani/gitanikani gilavni, konsiderisardi sar o djuvlikano kirlo maj vasno ando kadizikano Flamènko.

Laki phendli avèlas sikavdo kotar i kùna. Lako dad sas o gitarìsta Juan Gilabert aj laki daj sas i gilavni Rosa Vargas “Rosa la Papera”, sol duj sas shunde artìsturja aj ando lako kher o Flamènko djivel sakodivesutnes.

Sig shirdjas te vàzdel pes i chaj Antonia ando lako kamipen e gilavipnaske. Lake shajinimàta vi lake vòja sas lache; uzal sas lake duj bare sikljarne: lake dada.

Palal lako biogràfos, o Félix Rodríguez, “La Perla (I Klej) ingjarel o gilavipen rateste buteder desar shereste. Lake princìpura xarkjarel pes ando odova hamipen kotar Flamenkoske maestruria sar si o Santa Maríako pero ta, shukal, respash te na djandjas sar, sas lake pesko shukar kirleste sa o thagarnipen, sa o sung, sa o rìtmos aj sa o duènde (Rinchibiarnesqi nòta: Duende (tikno aj lacho choxano) ando flamenkikano alavari mandavel “shuk”.) ando lako gilavipen.”

Sa dèlas phiko te anglidikhel so Kàdiz ka ovel, agoral, leski bari gilavni; no xodutne somtruja zabadènas lako avipen: ando bersh 1948 prandindjas jekhe rromesa, o Francisco Torres “Curro la Gamba”, kon sas vi flamenkikano gilavno aj kon nas les vòja te dikhel peski rromni ando artistikano sundal. Takaj so, laki phendli sas lekhlo ta, paleder, i Perla de Cádiz andredini zorales ando flamenkikano than.

Kadial, ando bersh 1959, lel kotro ando Themutni Kompetìcia e Gilavipnaske kotar Kòrdoba, kaj dinde la i Jèkhto Pursak kotar Bulerìa aj Alegrìa. Jekh pursak but vastno sostar i pativ kotar adaja kompetìcia ande flamenkikane berne; no lako chacho baxtagor avilo late ashal o shukar chudapen so laki performància dindjas e dikhintrenge (fànura, flamenkologùria aj kritikùria) vi ashal so sas avridino ande djurnàla. Andi i Perla de Cádiz sas arakhili jekh gilavni jekhe xodutni djenipnasa; nevjarni ande chanda sar gilavèlas e shelibershutne gilja save achile ande lenge estruktùre. Voj andredinjas ando alosardengo Olìmpos te kerel jekh gilavipnaski skòla: “… kerdjas e Bulerìa ja Alegrìa kotar i Perla”.

Akatar, adjukerèlas jekh deshibersh pherde e baxtagorensa. Madrid lèlas putarde vastensa aj verver tablaos kotar o baro fòros (Zambra, El Duende, Los Canasteros ta Torres Bermejas…) maren peste te lèlas lende; vi ando Sevilla (El Guajiro ta Los Gallos) kaj achile dikhljover laki bipuchipnaski gilavnikani idiosincràsia. Jekhvaxte dromarèlas sa i espanikani geogràfia, lindoj kotor ande but shunde espektakulùria ja somtherindoj afìche ande maj pativale festivàlia. Ashal lako baxtagor ando Madrid, akharen la e registrisardenge fìrma (Columbia, Hispavox, Fontana, Zafiro ta Belter) te registrisarel lako kirlo aj lako xodutno chand te gilavel. Desh dìske ande deshuduj bersha save àba len kotor andi kadizikano Flamenkoski història.

Xarno sas o labolipen kotar i Perla de Cádiz, no, sar i ròza, achel peski sung ando musikalo seripen kastar sas len o baxt te shundjas la. I bari Niña de los Peines (Chaj kotar e Kanglika) pukavèlas pes sar axtondavni lake artiatar aj o xod Camarón de la Isla sikliljas lake chanda te ovel jekh mashkar e maj pachvaleder kotar lake sikljovnendar.

Sar lekhlas lako pashutno, poèta aj axtondavno o Amós Rodríguez Rey, varesave divesa pala lako meripen (Kàdiz, 14to e Septembrako e bersheske 1975) ande leske “Impresiones”:
“Jekh trujano kirlo savi djanel so avel kotar jekh jashinalo rang gelo savaxte mashkar o biachavdo bashibas kotar e deriavake phundja so butivar gele khetanes lasa te gialvel jekh gilavipen kotar Bulerías sava nivaxt shaj te ovel loshalo… e flamenkikane bashimàta kotar i Perla de Cai savaxt sas xor, chachutne, kotar jekh shebjardo ilo… Sas lake i Perla o biacharutno shajnipen te patjavel e shunitrenge, te jakharel len telal lako artistikano kamipen. O kovlipen aj o gudlipen kotar lako kirlo khondjarèlas chudavno sikljaripnasa o agoripen e giljake aj nakhèlas bi xoxane zordimàtensa, natural, kotar i zor dji ko maj gundale bruzimàta.

Mothovèlas i Perla lako gilavikano godjipen tonensa pherde rangiensa, lokhes aj bare rajkanipnasa, ta i zor kotar laki eksprèsia savaxt avili kotar i zor lake hatjarimatendar…”

(Diario de Cádiz, 21to e Septembrako e bersheske 1975)