Po berš 1983-to, kana e šerutni sasa e rajni Daniela Hivešová-Šilanová, ando ZPA Prešov kaj sasa e kompania pala inžinjera ansamblo romane poezijako, giljengo thaj khelipasko pindžardo sar ‘Romane čhaja le čhavenca’, kaske dženutne sesa Milan Godla thaj Marian Balog majpalal kerde romano profesionalno teatro Romathan.
Teatro Romathan sasa kerdino katar o Ministeriumo kulturako Slovakiake Republikako (maj dur “MC SR”) foro Košice ando čhon maj po 1992-to berš. E rajni Anna Koptova sasa šerutni dži ka a gor e sezona 1997/1998, pal maj palal o šerutno lija te avel o Karol Adam. Keripe teatrosko sasa ispidino vi katar romane vi katar na-romane intelektualcura. Von vazde opre sode si vasno te so maj sigo kerelpe profesionalno romano teatro. Kadi iniciativa sasa sikadini e dženutnjaki andar Slovakiako nacionalno konzili Anna Koptova thaj maj palal ando decembri po 1991 berš katar 102 dženutne andar o parlamento, 53 vazde piro vast te kava teatro kerelpes.
Dži 1996-to berš o teatro Romathan sar vi aver slovakiane thaj aver minoritetonge teatrura sasa telal keripaske kapacitetura katar ministeriumo kulturako e Slovakiako. Pala goda telal nevi struktura savi kerda e Slovakia telal o zakono numbri 222/1996 pustik pala statuso andar organizacie thanutne themeske administraciako, o teatro avilo telal menadžmento regionale administraciake barederipasko Košicake forosko. Pala o Romathan kava sasa hačardino sar hasaripe legale personalitetosko, vaš odi sar vi aver kulturake institucia, kava teatro lia te avel kotor katar nevo kerdino kulturako centro e Košicako. Kadi situacia naj sasa lačhi na numaj ande relacia pala e love vaj vi godolese kaj hasardepe avutne šaipa te o teatro astarel piri misia.
Sar e teatrosko ares sasa tekerel institucia pala sa e Roma ande Slovakia ande godola berša, lesko menadžmento kerda rovimasko lil pala maj baro krisi Republikake Slovakiako savo sasa bičhaldino e rajose Ivan Hudec, ande godi vrama ministroske pala kultura Slovakiake Republikako. Khetane Ungrikane nacionale teatrosa, governosko konzili pala Nacionale minoritetora roda ažutipe. Sar vi sajekh, kadi idea sasa peradini thaj o foro Košice lia o romano teatro.
Kataro 1-to januari 1997 beršesko, opre sikadino komunitetosko centro Abov sasa re-anavardino sar Regionalo komunitetosko centro pal o teatro Romathan lia te kerel bući sar lesko kotor. Kadi situacia, savi egalutnes marda sa e teatra ando them, čhinada lenge aktivitetura, sar vi e love pala 1997-to berš save sesa but cikne. Sar protesto kontra e Slovakiako decizji, Anna Koptova, šerutni pala o teatro, kerda lil kaj kamel te džal katar e bući thaj ande godo berš o Karol Adam lia te avel šerutno pala Teatro Romathan.
Kana sas kerdino o pharuvipe e governosko ande 1998-to berš, o teatro avilo legalo entiteto katar 1-to aprili 1999-to berš, vaj ačhilo ando fremo menadžmentosko regionale adimistraciake autoritetoske Košicako. Ketane e transformaciasa e regionurengo po 2002-to berš, o teatro avilo telal menadžmento departmanosko pala kultura e Košicake korko-governosko regiono.
E situacia ando teatro savi si ande relacia e lovenca maj lačhe sikadape sar numbri e bućarnengo savo ciknjardape katar 100 dži 37 artistura thaj 4 tehnikake manuša sar vi administraciake manuša (Hivešová - Šilanová, 2002).1 Gasavi situacia ačhili dži kala đesa.
Profesionalno Romano orkestri kerda bući sar kotor e teatrosko Romathan katar 1992-to berš ažutimasa e Slovakiake raštrako. Ande romano bašalimasko arto, o teatro si egzamplo katar na agorime operacia romengi godolese kaj e artistura andar o orkestro sesa kotor vi bašalimaske vi dramatikane teatrosko so naj lačhe godolese kaj kala departmanura trubun te aven ulavdine sar duj kotora. Godolese e manuša save kerde o teatro kerde lačho avutnimaskio drom pala bašalimasko orkestro sar ulavdino kotor. Maj dur teatroske anglune dramatikane kotora, si ulavdine sar drama thaj bašalipe.
Orkestro katar o Romathan prezentuil romani bašalimaski kultura Slovakiake Romengo ande aver thema, sar egzamplo pe khanđirake đesa ande Germania (Munich) po 1993-to berš, vaj po maškar -themutno festival o La Route Tzigane ande Francia (Pariz) po 1994-to berš, festivali romane kulturako ande Moskva po januari 2000-to berš, thaj po juni 2001-to berš, pe iniciativa savi kerda vice prezidento Slovakiake Republikako si kadini si e romani kultura maškar artistikani bući e čhavengo katar Jarovnice, maj anglal deso sasa parlamentaro kidipe Europake konzilosko ando foro Brisel thaj Strasburg.
O teatro kamla te aresel piri misia ande sasti Slovakia vi kade kaj ni kerda performansura numaj ande Košice vaj vi ande Bratislava. Po 1993-to berš, o teatro akarda angluno drom Pavol Orsagh Hviezdoslav teatro pe savo sasa vi o prezidento Slovakiake Republikako. Maj palal 1993-to berš, lenge teatroske aktivitetura sesa harnjarde ande easto Slovakiako regiono godolese kaj e teatro naj ses love. Kava teatro sajekh si akardino vi katar Slovakiake vi katar maškar-themutne Romane thaj na-Romane folk teatroske festivala.
Po starto bućarimasko teatrosko Romathan, o bašalimasko ansamblo sasa po baro levelo sar vi khelimasko thaj džilabimasko ansamblo vaj dramatikani sekcia sasa pe but teluno levelo. Kodo so trubusarda dramatikane sekciake sasa ekspirianca. Atoska o šerutno Jan Šilan sasa baro žutipe godolese kaj sikada piri ekspirianca sar aktori, dramaturgo, režiseri thaj menadžeri sosi kada ande Jonáš Záborský teatro katar o Prešov. Vov alosarda manuša ando ansamblo save džangle te keren piri bući. Maj palal vov ispida thaj dia šaipe te alosarenpe artistura save agorisarde univerzitetura pala muzika thaj drama andar e Košice. Šaj phenelpe kaj ađes maj baro kotor e ansamblosko si trenirime thaj kvalifikujme manuša.
Ađes ando fremo teatrikane produkciako thaj misiako maj but kerel bući o Karel Adam. Vov kerda bući ando teatro ande maj angluni vrama katar 1992-to berš kana lia than ande kompeticia thaj astarda than sar šerutno manuš pala orchestra. Ando čhon maj 2017-to berš katar godo than vov đelo ande penzia.
Lesko anav Karel si Čehikani analogia pala Slovakiako anav Karol, godolese vov sasa binadino ande Pardubice, Čehikani Republika. Avel katar bašalimaski familia, šaj phenelpes andar bašalimaski dinastia. Karel Adam teljarda te bašalel lauta kana sas les pandž berša. Po 1974-to berš vov agorisarda studie pala lauta po themesko konzervatoriumo e profesoresa savo akhardapes rajo Takač. Thaj, sose lauta? Lesko dad sasa cimbalisto, phrala bašalde cimbala, thaj e tradicia sasa te maj terno čhavo musaj te alosarel aver instrument. E lauta pala leste naj sasa pharipe vov but kamla las. Kana agorisarda o konzervatoriumo vov sasa šerutno ande folklorikano ansamblo Železiar ande Košice thaj kerda bući sar profesionalno bašalari ande Slovkoncert thaj Pragoconcert, but pindžarde agencie ande phurani Čehoslovakiako them dži kaj 1992-to berš.
Karel Adames si trin čhave save si bašalara. Maj phurano agorisarda akademia pala sikavimasko arto ande Bratislava pala lauta, duj majterne čhave agorisarde themesko konzervatoriumo ande Košice, jekh lendar agorisarda studie pala akustikano basi pal dujto šerutno instrumento sasa viola. Maj phurano čhavo, Karol Adam, astarda dadesko than thaj vov si akana šerutno ando teatro Romathan katar 1-to novembri 2017-to berš.
O teatro Romathan si teatro savo trubul te džal pe droma. Šaj phenas kaj si o teatro nomadikano. Vov anel sung uče kulturako, kamipasko thaj asavimasko, emociako thaj bare džanglimasko aktorengo, đilabarengo, khelimarengo thaj muzičarengo ande municipala thaj gava kaj bešen e Roma. E Roma si phućarde pe piro teatro thaj si len motivo te džan thaj te dikhen dramake kotora, e amaterske grupenca save kerempe butivar kana o teatro khelel ande lenge gava.
O teatro si vi pala Roma vi pala e gadže šansa te phagaven e bariere maškar e manuša thaj te čhuden perig e stereotipura. Vov si kavel dumutanipe Romane kulturako khelimasko đilabarimasko thaj muzikako. Kana politikano sistemo sasa pharuvdino ande 1989-to berš, liduj e svako đeseske thaj na svako đeseske žurnala lie te publikuin pe Romani čhib thaj maj palal kherdapes departmano pala Romani kultura po fakulteto e edukaciako, Constantine the Philosopher univerziteto (FE CPU) ande Nitra po jekhto opaš 1990 beršesko kana Romane studie thaj Romani čhib lia te sikavelpe, o teatro Romathan lia te kerel pire dramake kotora pe Romani čhib sar šerutni čhib ando teatro.
Artistikani produkcia Košicake Romane teatrosko teljarda dramasa katar Daniela Hivešova – Šilanova Than perdal o Roma po 20-to decembri 1992-to berš. Ande 10 berša o Romathan kerda 29 dramake kotora, sa khetane 1116 avral e Košice 500 dramake kotora pal 178 sesa kheldine avral e Slovakia. Dramake kotora save khelda o teatro Romathan dikhla 325,666 manuša, sar vi 137,799 (Hivešová - Šilanová, 2002).2
Ares teatrosko Romathan si te brakhil kultura e romengi. Lenge produkcie kamen te sikaven gadženge so si Romane problemura. Pe aver rig dramake kotora keren averčhando, lačho imidžo romengo. Vaj ande maj palutne berša keren kritikani glinda pala ulavipa maškar e Roma sar e pharipa pala dinipe e lovengo udžile vaš procentura.
Ande relacia kadalesa, maj baro sukseso sasa kali komedia alavardini Prešibana rodnika (Bilačhi familia). Kadi komedia arakhla pire publika thaj sikada kaj e Roma šaj te asaven vi korkore pestar. Dujto kotor opre sikadine dramako sasa kheldino ande kava berš thaj sasa alavardino Sar lačhi familia.
Aver drom savo o teatro alosarda si paramiče pala čhavre, godolese kaj e čhavre si vasno thaj lačhi publika. Vaj maj baro paradoksi si kaj e čhavrikane Romane paramiče šaj haćaren numaj e publika savi naj čhavrikani. Na dekumaj sesa e Roma save džangle te vaćaren paramiče save asaje saste familien, perutnen thaj saste gaven. Ađes gasavi tradicia muli godolese kaj biandile televizia thaj o internet.3
Ande istoria e teatrosko Romathan savo maj anglal sikada paramiče pala na cikni publika sar egzamplo paramiča Kale Bala, savi bianda varesave pharuvipa ando romano komuniteto dži čhavrikano komuniteto. Akanutno repertoari teatrosko Romathan inćharel paramiča save kamen te sikaven Romane thaj na-Romane čhavren so si thaj ko si e Roma. Ares si te anenpe khetane averčhande kulture thaj godolese e ekspresia čhib kostimo si kerdine kade te aven haćardine katar so maj bari publika.
Maj vasne dramake kotora sikadine ando teatro Romathan katar 2012-to berš si:
Ande 25 berša sar o teatro kerel bući pe Slovakiaki teatrikani scena o Romathan kerda 60 performansura. Kadale perfomansura sasa dikhinde katar trin miliona dikharengo (publikako) ande sasti Evropa. Paradokso si kaj si o teatro maj džanglo ande aver thema deso ande Slovakia.
Milan Godla, jekh katar manuša save kerde teatro Romathan vaćarel pala piri vrama ando teatro:
“Me sem ando teatro sar si vov kerdino. Sar aktoro, đilabarno, manuš savo kerel scenario, dramaturgo thaj translatori. Maj anglal me numaj đilabadem thampal me liem te sićuvav sar te avav aktori.
Semas membro ando amatersko ansamblo ando foro Prešov, kasko direktori sasa e rajni Daniela Hivesova-Silanova. Goda sasa amatersko ansamblo kaj me gilabadem thaj kheldem. O ansamblo traisarda pandž vaj šov berša. Kana sasa kerdino o teatro, me avilem pe audicia so maj sigo. Deš berš maj anglal me liem te ramov scenaria, thaj te kerav dramaturgia. Naisarav e rajnake Silanova savi sasa amaro dramaturgo ando teatro, me sikadem sar te ramov skripte, tekstura, sar te kerav translacia. Me ašundem mure mamiake, paposke thaj dejake paramiče. Kadale paramiče me hamisardem te sikavav averen so si thaj ko si e Roma. Pala mande goda sasa bari inspiracia.
Maj but kheldem varesave purane manušen. Ande saste verzie dramake kotorengo, kheldem role pala purane manuša, maj but e daden. Goda si godolese kaj amaro teatro si pherdo terne manušenca. Amen naj but purane manuša kate, amen trubus te khelas vi gasave karaktera, po drom te e terne manuša či khelen e role sar dada. Gindiv kaj sem maj purano kate, thaj e role si mure.
Ande paramiče khelav averen sar e Benga, Del. Romani publika maj but kamel gilja, khelipe thaj muzika. Butivar kana khelas paramiče e publika si gadžikani. E rakle si kade džuvde kana ašunen amen sar khelas pe Slovakiaki čhib sar vi pe Romani. Gindiv kaj von dživdinen kate bahtales, interesantno si lenge godolese kaj či dikhle kaj e Roma keren vareso sar si kava. Romani publika maj but kamel gilja, khelipe thaj muzika.”
Milan Godla
Marián Balog, dramaturgo thaj direktori ando teatro Romathan:
“Biandilem ande bašalimaski familia. Naisarav godolese kaj arakhadilem e muzikasa kaj gilabardem thaj kheldem sar aktori khere vi kana semas cikno čhavro. Ando Prešov kaj amen traisardam arakhlem e rajna Daniela Hivesova-Silanova savi pindžarda muro talento. Thaj so sasa? Voj teljarda te sikavelma sar te avav aktori, sar te bašalav pe instrumentura, sar te kerav recitacie thaj te khelav. Naisarav lakhe kaj kerda phari bući thaj akana me sem kaj sem. Te voj ni žutisarda, me či džanava so si čačes teatro.
Pala kava, kerdinosi o teatro Romathan. E rajni Silanova pučla man te avav katar Prešov kaj sasa muro kher pe varesavi napindžardi teritoria. Maj anglal či khamlen vaj voj ispidaman thaj maj palal me đelem gothe.
O rajo Silan sasa artistikano direktori, but respektuime, but pindžardo manuš ando teatrikano them. Vov lia te kerel bući manca. Lia te sikavelma sar te kerav režia thaj sar te avav aktori, sar te kerav dramako kotor thaj maj palal vov dia ma piro džanglipe. Kana vov đelo, me ačhilem te kerav ando teatro. Naj sasa vadži lokhes vaj me bare ilesa kamlem te ačhav thaj te džav maj dur.
Akana amensam o teatro Romathan, arakhas Romani kultura, čhib, muzika thaj Romano drom sar dikhas e lumja.”
Marián Balog
Rights held by: Erica Godlová — Dragan Ristić (translation) | Licensed by: Erica Godlová — Dragan Ristić (translation) | Licensed under: CC-BY-NC-ND 4.0 International | Provided by: RomArchive