Debajo del puente se van a acostar
pobres gitanillos si viene riá

“Teli phurt djan te pashljaren pen
E chorre chavorre sùrte barjol i len”

Autobiografikani gili registrisardi kotar o Rafael Romero “El Gallina” (i kaxni) te del gevajpen kotar peski kùna.

Rafael Romero Romero biandilo o 9to e Oktobrako e bersheske 1910 ando jaenikano fòros Andújar (Andùxar) aj mulo o 4to e Januarako e bersheske 1991 ando Madrid. Oxto deshibersha kotar o XXto shelibersh, but vasne anda o thaniaripen, o djamavipen aj i kreativitèta andi Flamencoski història. Vaxta kaj akava artja sikavel pes ando lesko dushleder ververipen kotar verver fòrme; thaj ande sa lelas kotor o rromano/gitanikano gilavno kotar Andújar.

O familjako vaxt, anavjardo varesavestar hermetikano ja primitivikano, sas o shirdipen akava rrom/gitano gilavnestar. O divesutno djivipen mashkar leske manushende mandavèlas leske jekh naturàlo konservatorium kotar aven leske e anglune flamenkikane bashimàta. Akate sikliljas aj lelas o kamipen akaja musikake te gilavel leske anglune gilja aj te khelel leske anglune khelimàta. Mashkar leske manushendar vàzdel pes lesko paposko phral o José Illanda, kreatòri kotar jekh Soleako chand.

Kana sas numaj 12bershengo shìrdel lesko profesionàlo drom andi leski phuv, lindoj kotor ande privàto biava, chudavnes, sar khelavno ashal jekh xarni xasaipen kotar lesko kirlo, savo sastjol xànri paleder.

Madrid sas lesko, dikhlo po suno, karingipen aj kote gelo palal o espanikano chelikano maripen. E madridikane bìrta ta e tablao dine les o suro te djivel kotar o gilavipen, vi te avel khetanes aver gilavnensa save dine les neve flamenkikane bashimàta (o Pericón de Cádiz, o Juan Varea, i Rosa Durán, o Pepe El Culata, o Manolo Vargas thaj kòla). Mashkar aver thanende, o tablao Zambra sas kaj achilo maj buteder vaxt aj kaj sas les o suro te maladjol o jerezikano gitarìsta Perico el del Lunar, sherutni chexrain ando lesko artistikano drom. O lipardo gitarìsta sas jekh baro sikljovno kotar o flamènko aj sig dikhljas e shajmàta kotar o jaenikano gilavno, aj ovèlas lesko sikljarno kàste sikavel les sa o gilavipnasko ververipen kotar i flamenkikani musìka. Kotar akava artistikano phralipen ikljol lesko andredipen ando diskografikano sundal aj akatar vi avilo lesko prindjaripen sar enciklopedikano gilavno; kadial, o suro avel leske ashal o alosaripen kotar o jerezikano bashalno kotar i diskografikani fìrma Hispavox te rajarel aj te producisarel i bari Antología del Cante Flamenco (Antològia kotar o Flamenkikano Gilavipen) (1954). O Perico alosarèlas o gilavnenko kram te registrisarel i prabari buti ta, sar na, lel andre lestar o El Gallina, kon registrisardjas o maj baro kotor ando repertòrio; kadial sikavèlas lesko buxlo djanipen kotar e giljake chanda. Sheral shaj te vazdaras e Taranta, anavjarde lestar “cantes de madrugá (teharinake gilja)”, xodutne kotar e minèrja kotar Linares save achàrden te gilavènas len ande paruvimàta kotar i buti. Baribar, lipardjover sostar leske djenutne denimàta, si e verver chanda kotar i Caña, o Mirabrás, i Rondeña ta o Garrotín. Leski diskogràfia pherdjarel pes e “Grandes Cantaores del Flamenco (Bare Gilavne kotar o Flamènko)” sa (Philips) thaj “Rafael Romero y el Duende Gitano (Rafael Romero ta i Gitanikani Shuk)” sa (P. Records).

Ando lesko lungo artistikano drom, o Gallina vi djivel o vaxt prindjardo sar “Ópera Flamenca (Flamenkikani Opèra)”, aj djal ande plakàtura kotar e verver khelipnaske kumpànja (o Vicente Escuderosa, i Teresa ta o Luisillosa thaj Antoniosa, mashkar averende) kasa dromjarèlas i sasti espanikani geogràfia aj vi djàlas avri e themestar. Ando akava vaxt djamavel jekh nevo kreativikano moldaj: o khelipnasko gilavipen, kaj, barabar, mekhel hadinja e avinde generacienge.

Ta, agoral, e flamenkikane festivàlia, save bianen ando shirdipen kotar e bersha 1960 te barjon but sigo andi buxli flamenkikani avlin, kaj na nichol o isipen kotar o Rafael Romero.

Àma na agòrdel akate o ververipen kotar lesko artistikano djivipen; pànda si aver than kaj sikavèlas pesko pirnipen: o kinèma. Kadial, o andujarikano gilavno lel kotor ande fìlmura kotar bare direktòruria sar o Florián Rey (“Brindis a Manolete (Pativ ke Manolete)”-1948), o Carlos Saura (“Llanto por un bandido (Rovipen jekhe luresqe)”- 1964) ta o Yves Robert (“El arte de vivir (O djivipnasqo Artja)”- 1967).

Atòska, amen sam anglal jekh buterigutno artìsta, jekh enciklopedikano gilavno ta jekh nevjarno kotar o Flamènko. Sar jekh misal, o prindjaripen kotar vasne gilavne vipalvaxtende sar o Enrique Morente, o José Menese ja i Carmen Linares save pukaven buxles i bikhoseldjover hadini so mekèlas len o Rafael Romero El Gallina ande lengi flamenkikani idiosincràsia.

Sar epilògos akava liparipnaske khetanes ko lesko shirdipen, mothovav tumenge jekh anekdòta savi lesko amal, gavutno aj vi gilavno o Paco el Pecas (O bistuja) mothovel andi leski pustik “Rafael Romero Romero en su centenario. Vida y obra ilustrada” (Rafael Romero Romero kana pherel jekh shelibersh kotar lesko biandipen. Ilustrisarde djivipen aj buti):

“…I palutni var so Rafael avilo ko Andújar phuchljas man te ingjarel les te dikhel lesko jèkhto kher. Achavèlas te kinel jekh glàza kotar whisky ta jekh cìrra shuko bakajav. Kana aresas, lesko ‘kher’ sas o trìnto jakh kotar i romikani phurt pi len Guadalquivir. Kote, Rafael beshljas tele tusht, piljas i glàza chanrundindoj o bakajav, dji te agòrdel i glàza kana phagljas la mamuj i phurt ta vi bucharèlas sovlja save avile leski ogiatar”.